شهرستان مشگین ‎شهر به لحاظ موقعیت طبیعی و استثنایی دارای تپه‎ ها,قلعه‎ ها, اماکن تاریخی و مذهبی بسیار فراوان مربوط به ادوار تمدن‎ های ماقبل تاریخ و ادوار تاریخی قبل و بعد از اسلام می‎ باشد. از جمله وجود نقوش صخره‎ ای آثار تمدن انسان‎ های ماقبل تاریخ در محدوده کناره رودهای قره ‎سو, دره ‎رود و شکلی ‎داش ارشق, سنگ افراشت‎ های مجسم ه‎ای هزاره قبل از میلاد معروف به شهر‎ییری و مکتب اوشاقلاری کناره رود قره ‎سو, سنگ‎ نبشته پهلوی ساسانی, قلعه کهنه, قلعه معروف قهقهه(محل زندانی شدن شاه اسماعیل دوم صفوی)..., قلعه ارشق, دیو قلعه‎ سی(دژ بهمن), بقایای کاروان سراهای رضی, قانلو بلاغ, قره قیه ..., بقایای پل‎ های تاریخی دوجاق, کورپی‎ قلاغی قره قیه-لعل گنج, قره آغاج چرچیلو بر روی رودخانه‎ های دره‎ رود و قره‎ سو, مقبره شیخ حیدر, قبور شهدای عصر صفوی, سردابه مسجد جنت سرا, خلیفه قبری کوچه ولی عصر, بقایای آب انبار(بوز خانا), بقایای برج و باروی منظم قلعه ‎سی, قبور خلیفه الخلفا در انار,مقابر امام زاده‎ های حضرات سیدسلیمان فخر آباد, سیدجعفر انار, سید عمادالدین رحیم بیگلوی سفلی و بقایای امام‎زاده ‎های بابیان و پیر محمد روستای ارباب‎ کندی و صدها آثار متنوع دیگر را در خود جای داده است.

مولف کتاب «زینه المجالس» این منطقه را ملوک پیشکین خوانده و در وجه تسمیه آن می‎ نویسد:چون محمدبن‎پیشکین گرجی در زمان اتابکان آذربایجان حاکم اینجا بوده بنام او معروف گشته و در نتیجه کثرت استعمال, پیشکین به مشکین تبدیل گشته که امروزه به دو نام (خیاو و مشکین ‎شهر) شهرت دارد.

حمد الله مستوفی (جغرافیدان و نویسنده قرن هشتم هجری قمری) در کتاب نزهه ‎القلوب آورده که پیشکین در اصل «وراوی» نامیده می‎ شد و دارای هفت شهر بوده و جزء تومان پیشکین بودند, شامل: پیشگین, خیاو, انار, ارجاق, اهر, تکلفه و کلیبر است که با بررسی‎ های انجام یافته به احتمال قوی با توجه به بقایای موجود محل استقرار شهر پیشگین, مرکز ایالت آن زمان, در محوطه کلولی خرابه ایلانلی‎ داغ قره‎ باغلار, هلی و صاحب دیوان بوده و در دوره حکومت آق ‎قویونلو و قره ‎قویونلو و اوایل نهضت ‎های صفویه بویژه در زمان شیخ جنید و فرزندش شیخ حیدر و بلحاظ تولد بنیانگذار حکومت شیعه در ایران, شاه اسماعیل اول صفوی, به سال 890 هجری قمری در شهر خیاو, این شهر از رونق و اهمیت خاص برخوردار بوده و خود شیخ حیدر مدتی حاکم و والی شهر خیاو و مغان بوده و در زمان افشاریه نیز نادرشاه قبل از رفتن به مغان برای تاجگذاری در مرکز دارالحکومه شهر( کهنه قلعه) بیتوته کرده و محل اسقرار لشکریانش قرار داده و در آبادانی شهرو مرکز دارالحکومه همت گماشته است. و در دوره قاجاریه بخصوص در زمان جنگ‎های 13 ساله ایران و روس این شهر از مراکز بسیار مهم برای استقرار لشکریان سردار لایق عباس میرزا بوده و در طول تاریخ دارای شخصیت‎ ها و علما و رجال بزرگی بوده از قبیل سعدالدین وراوینی دانشمند و مترجم مرزبان‎ نامه, شیخ محمود خیاوی عارف بزرگ قرن هفتم هجری قمری (مدفون در لیمر محله شهرستان آستارا), پیر محمد پشگینی از عرفا و یاران شیخ صفی الدین اردبیلی (مدفون در محله معروف به امام زاده روستای ارباب کندی), شیخ ابوالحسن مشکینی اهل احمد بیگلو (مدفون در نجف اشرف) که یکی از آثار علمی وی حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی می باشد. ایشان استاد حضرت آیه الله مرعشی نجفی نیز بوده ‎اند.

در دوره معاصر نیز بویژه در جریان نهضت مشروطیت علما و رجال بزرگی از این شهر برخاسته ‎اند از جمله ملا امام‎ وردی مشگینی که از روحانیت غیرتمند و تحصل کرده نجف اشرف بوده و با جلوگیری از یورش طوایفی از عشایر شاهسون از غارت شهر های همجوار نقش بسیار مهمی در پیروزی و به ثمر رساندن نهضت قیام مشروطیت ایفا کرد. او که با سران مشروطه تبریز ارتباط تنگاتنگ داشته است و در جریان بازگشت از جلسه سران مشروطه تبریز به مشکین, شبانه به وسیله مزدوران حاکم وقت اردبیل, به نام امیر معزز دستگیر و به تبریز انتقال یافته و در پشت نارین قلعه بدار آویخته می شود. شیخ یوسف افقهی و شیخ قاسم پریخانی از دیگر علمای منطقه بودند و آیت ‎الله شیخ علی مشگینی آلنی از فقها و دانشمندان عصر حاضر, رئیس محترم مجلس خبرگان و امام جمعه قم و مدرس حوزه ‎های علمیه قم, و ده ‎ها تن از علما و روحانیون و اساتید دانشگاه‎ ها ‎و مراکز آموزش عالی می‎ باشد و در طول 8 سال دفاع مقدس به خاطر حضور بسیار پرشور و علاقمند هزاران تن از بسیجیان جان بر کف به نجف آباد دوم شهرت یافته است و بیش از 600 شهید تقدیم این نظام مقدس کرده که سردار شهید سرتیپ پاسدار حاج میر محمود بنی‎ هاشم و حجت‎ الاسلام و المسلمین حاج شیخ علی محبی... از سرداران معروف و از جان گذشتگان هشت سال دفاع مقدس می‎ باشند.

آثار تاریخی مشگین شهر سرزمینی است که در بین کانون های تمدنی باستان قرار داشته، موقعیت جغرافیایی آن، ارتباط با مراکز مهمی همچون قفقاز و آناتولی و تبادلات فرهنگی این مراکز با یکدیگر، جایگاهی ممتاز در طول تکوین و تحول تاریخ به آن بخشیده است.

بر اساس آمار کلی در شهرستان مشگین شهر بیش از 600 اثر یادمانی و تاریخی برآورد شده است.

به عبارت دیگر به طور متوسط در هر 400 متر مربع از پهنه این شهرستان یک اثر باستانی و تاریخی که ارزش حفظ و دیدن داشته باشد وجود دارد.

آثار باستانی مشگین شهر در طیف وسیعی از ابنیه، محوطه تاریخی، قلعه، گورستان و تپه های باستانی دسته بندی می شود که تعدادی از این آثار ارزشمند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. از جمله نمونه های این یادمان ها که بخش مهمی از هویت تاریخی و باستانی شهرستان مشکین شهر را تشکیل می دهد ذیلا اشاره می شود:

1.         مقبره شیخ حیدر متعلق به قرن هفتم هجری

1.         قلعه و محوطه تاریخی شهر یئری در روستای پیرازمیان

1.         قلعه تاریخی ارشق

1.         دیو قلعه سی

1.         قلعه کهنه

1.         قلعه قهقهه

1.         قلعه بربر

1.         قلعه ایلانلی داغ

1.         قبرستان تاریخی اونار

1.         قبرستان تاریخی ارباب کندی

1.         حمام عدل

1.         سنگ نوشته های تاریخی

1.         سنگ افراشت های مکتب اوشاقلاری در شهریری روستای پیرازمیان

1.         غارهای مساکن اولیه لاهرود

1.         پل تاریخی دوجاق

1.         قبرستان تاریخی تنگ

1.         آثار انسان های ماقبل تاریخ

1.         کاروانسرای قانلی بولاغ یا سرباز وطن

1.         کاروانسرای رضی

1.         تپه های تاریخی

1.         سنگ افراشته های اُنار

1.         مقبره امامزاده سید سلیمان فخر آباد

1.         مقبره سید جعفر در اُنار

1.         چنار کهنسال اُنار

نوروز بایرامی، باهار بایرامی- قدیم خالق بایرامی. (فارسجا-نو روز(Nou ruz) —نوو روز، اؤزبکجه ناوروز(Navruz)، تورکمنجه نووروز (Nowruz)، قازاخجا ناوریزNaur?z, ، قیرغیزجا نوروز(Nooruz)، تورکجه نئوروز(Nevruz)، کوردجه نئوروز(Neuroz)، کریم تورکجه سی ناورئز(Navrez))

نوروز شیمال یاریمکوره سینده آسترونومیک یازین باشلاندیغی، گئجه-گوندوز برابرلیگی گونونده (مارتین 20، 21، 22 د) کئچیریلیر. بیر سیرا خالقلار یاز فسلی نین گلمه سینی طبیعتی نین جانلانماسی ایله باغلامیش، بو موناسیبتله شنلیکلر کئچیرمیش، اونو یئنی ایلین باشلانغیجی کیمی بایرام ائتمیشلر. قدیم زامانلاردان باشلایاراق ایران، افقانیستان، تاجیکیستان، اؤزبه کی ستان و بعضی باشقا شرق خالقلاری ایله یاناشی آذربایجانلیلاردا باهارین - یئنی ایلین گلیشینی شنلیکلرله قارشیلاییردیلار. مارتین 21-ای ایران و افقانیستاندا رسمی تقویمین ایلک گونو ساییلیر. نوروز همچی نین بهای تقویمی اوزره ایلین ایلک گونودور.

نوروز بایرامی نین منشایی، اونونلا باغلی اساتیرلر، میفلر قدیمدیر. تدقیقاتچیلار نوروز بایرامی نین محض یاخین شرقین قدیم اکینچیلیکله مشغول اولان خالقلار آراسیندا مئیدانا گلدیگینی سؤیله ییرلر. نوروز بایرامی نین آیر-آیری تاریخی و افسانوی شخصیتلرین (افسانوی ایران شاهلاری کیومرس (اوئستادا قایئ مردان) جمشید و باشقالاری) آید ایله باغلاماغا چالیشمیشلار. ایسلام دینی و یاخین شرق و اورتا آسییا اؤلکهلرینده یاییلدیقدان سونرا عرب خیلافتی بو اؤلکهلرین خالقلاری نین عادت عنعنه لری نین بایراملارینی تقیب ائتمه یه باشلادی. عصرلر بویو دینی خادیملر موختلیف طریقت نوماینده لری بو بایرامی تبیی و تاریخی کؤکلریندن آییرماغا چالیشمیش، اونا دینی، مؤوهومی لیباس گئییندیرمه یه جهد گؤسترمشلر. حتّی بعضی دین خادیملری بئله بیر فرضیییه یه اویدورموشلار کی، نوروز بایرامی گویا ایو خلیفه علینین حاکیمیته (656-661) گلدیگی گونله علاقه داردیر. حالبوکی ایمام علی اییول آییندا حاکیمیته گلمیش، نوروز ایسه یازدا بایرام ائدیلیر. اصلینده، خالقین بایراملا علاقه دار کئچیردیگی مراسیملر هئچ بیر دینی ائحکاملار ایله باغلی دئییلدیر. اکثر خالقلار او جومله دن آذربایجانلیلار باهار بایرامی نین اسل ماهیتیندن دوغان بیر سیرا عادت-عنعنه لری، اویونلاری ایندییه دهک ساخلامیشلار. اورتا اسر مؤلیفلری شرق اؤلکهلرینده ایسلام دینی یازیلدیقدان سونرا دا نوروز بایرامیندا یاز عنعنه لری نین، اکینچیلیک تقویمی اعتیقادلاری نین مؤحکم یئر توتدوغونو گؤستریرلر. ابو رئیهان ال-بیرونی (6 جی اسر) نوروز بایرامی حاقیندا موختلیف روایتلردن اونون یارانماسی سببلریندن، بو بایرام موناسیبتیله خالق آراسیندا یاییلمیش عادت-عنعنه لردن بحث ائتمیش، نوروز بایرامی نین طبیعتین اویانماسی اکینچیلیک تصروفاتی نین باشلانماسی ایله باغلی اسل دونیوی بایرام اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. نیزامول مولک (نظام الملک) (6 جی اسر) " سییاست نامه " اثرینده نوروز بایرامیندان یازین گلیشی ایله علاقه دار کئچیرلن کوتلوی خالق بایرامی کیمی بحث ائتمیشدیر. نوروزون گلیشی کلاسسیک شرق او جومله دن، آذربایجان پوئزییاسیندا گئنیش یاییلمیش " باهارییی " آدلی لیریک شعرلرده ده تصویر و ترننوم ائدیلیر.

نوروز دونیا خالقلاری نین بایرامی کیمی

هر بیر خالق بو بایراملا باغلی ائتنیک، یئرلی میللی خوصوصیتلرینه اویغون، اؤزونمخسوس مؤوسوم نغمه لری، مراسیم نغمه لری یاراتمیشدیر.

عومومیلیکده نوروز ایراندا، قافقازدا و مرکزی عاصییادا چوخ طنطنه لی شکیلده قئید ائدیلیر. ایران و آذربایجاندان علاوه تورکمه نیستاندا، تاجیکیستاندا، ؤزبه کی ستاندا، پاکیستاندا، قازاخیستاندا، قیرغیزیستاندا بو بایرام خوصوصی طنطنه ایله قئید ائدیلیر. آلبانییادا سولطان نئوروز بایرامی دینی بایرام کیمی بکتاشیلیک طریقتی نین داعوامچیلار طرفیندن قئید ائدیلیر.

عومومیتله نوروز دونیانین اکثر اؤلکهلرینده بو خالقلارین نوماینده لری طرفیندن گئنیش شکیلده قئید ائدیلیر. بو جور مکانلار آراسیندا لوس-آنجئلس، تورونتو، لوندونو سایماق اولار. لوس-آنجئلس شهری نین اوجاق قالاماغا دایر سرت قرارلاری وار، هئچ بیر کسه اؤز مولکونده اوجاق قالاماغا ایجازه وئریلمیر. حتّی بونا باخمایاراق جنوبی کالیفورنییادا یاشایان و نوروزو قئید ائتمک ایسته ین ایرانلیلار و آذربایجانلیلار کالیفورنییانین چیمرلیکلرینه گئدیر و اوجاق قالاماغا ایجازه وئریلمیش یئرلرده اوجاق قالاییرلار.

نوروزو کوردلر ایراقدا و تورکییه اراضیسینده قئید ائتدیکلری کیمی پارسلاردا هیندیستاندا و پاکیستاندا قئید ائدیرلر.

نوروز آذربایجاندا

آذربایجاندا عادته گؤره نوورویز بایرامیندا گؤیردیلن سمه نی یازین گلمه سی نین، طبیعتین جانلانماسی نین، اکینچیلیگین رمزیدیر. آذربایجان کندلیسی سمه نی گؤیرتمکله نؤوبتی تسسرروفات ایلینه برکت، بوللوق آرزولامیش، بایراما دؤرد هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی و بایرام گونو تونقال قالاماقلا، ماهنی ( " گون چیخ! " نغمه سی و س.) قوشماقلا اودا، آتشه، گونشه اولان اعتیقاد و اینامینی ایفاده ائتمیشدیر. بوتون بو مراسیملر ایسلامدان چوخ-چوخ اول مؤوجود اولموش قدیم شرق عنعنه لری نین داعوامیدیر.

نوروز بایرامی قاباغی عادتن ائوده حَیطده آبادلیق، تمیزلیک ایشلری آپاریلیر، آغاج اکیلیر و س. نوروز بایرامیندا شیرینیات نؤولری (قوغال، کولچ، فسه لی، پاخلاوا، شکربورا، شکرچؤرگی و س.) و پلوو بیشیریلیر. رنگبرنگ یومورتا بویانیر، مجمگی و سینیلرده خونچا بزه نیر، شام یاندیریلیر، تونقال قالانیر، سمه نی قویولور، اؤلنلرین خاطیره سی یاد ائدیلیر، کوسولولر باریشیر، قوهوم-قونشولار بیر-بیرینه قوناق گئدیر، پای گؤندریرلر. آشیقلار باهاری مدح ائدیر. اوغلان و قیزلار تزه پالتار گئییب چالیب اویناییر، یاللی گئدیرلر. جاوانلار آت چاپیب، گولشیر، کوشتو توتورلار. نوروز بایرامیندا " هاخیشتا " ، " بنؤوش " ، " کوس-کوسا " اویناییرلار.

چشم‌اندازی به شهرستان مشگین‌شهر

شهرستان مشگین شهر در دامنه کوهستان سبلان واقع شده است و دارای ویژگیهای بارز است که برفهای دائمی و چشمه‌های معدنی ناشی از وجود توده آتشفشانی سبلان از آن جمله است. شهرستان مشگین، درفاصله 92 کیلومتری در غرب اردبیل واقع شده است که سابقا خیاو نامیده می‌شد. مساحت آن بالغ بر 382507 هزارمترمربع می‌باشد. جمعیت آن طبق آمار 1375 بالغ بر 164007 نفر میباشد. مشگین‌شهر یکی از باصفاترین شهرستان‌های اردبیل بوده و دارای آبهای گرم معدنی و آثار تاریخی وتفریحی فراوانی است. هوای منطقه در بهار و تابستان و پاییز معتدل و خنک است و درجه حرارت آن در این سه فصل بین30-20 درجه سانتیگراد در نوسان است. مشگین‌شهر بهشت عشایر ائل‌سون می‌باشد و همه ساله در فصل تابستان  چادرهای رنگارنگ ایل، مناظر بدیع و دلپذیر را بوجود می‌آورد.

رودهای مهم شهرستان عبارتند از: خیاوچای، مشگین چای، انارچای، قره‌سو و اهرچای.

محصولات کشاورزی و عبارتند از: انگور، قیسی، خربزه، گوجه‌فرنگی

صنایع دستی: قالیبافی، گلیم‌بافی، جاجیم بافی، نمد بافی، معرق چوب و سفالگری

سوغاتیهای مشکین‌شهر: عسل، شیر،فرآورده های لبنی، گوشت دام 

 در سال 1259 ه صدمه حکومتهای مختلف و طایفه شقاقی و صاحب منصبان نظام به رعیت خیاو، بسیار بوده و قتل نفوس و هتک ناموس و غارتهای بیرحمانه هر چند وقت یکبار تکرار میشده است. اینان سالی دو سه بار برای چپاول با دویست سوار حرکت کرده ده به ده می‌گشتند و در هر ده یک شب اقامت میکردند و اگر کسی  در مورد این جنایات عریضه‌ای به حضور شاه میبرد خانه‌اش را یکجا تاراج می‌کردند.

 در 14 مرداد 1285 ه.ش برابر با 14 جمادی الثانی 1324 ه.ق فرمان مشروطیت از طرف مظفرالدین شاه قاجار صادر شد. نسیم نهضت مشروطیت قبل از پیروزی آن در خیاو نیز وزیدن گرفته بود و هواداران وفادار نهضت مشروطیت در این منطقه فعال بودند . ستارخان سردار ملی آذربایجان برای بیداری و جمع کردن یاران برای اجرای مشروطیت به تمام شهرهای آذربایجان و از جمله خیاو آمد و عده‌ای را در این منطقه مسئول کارهای نهضت کرد. ولی طولی نکشید که محمدعلی شاه قاجار پس از ویران کردن مجلس در تهران درصدد سرکوب مشروطه خواهان شهرهای آذربایجان از جمله تبریز برآمد، چرا که این شهر از کانونهای انقلاب به شمار می‌رفت. این ماموریت بر عهده گروهی از نیروهای دولتی و کسانی که در شهرها با مشروطیت مخالف بودند گذاشته شد. رحیم خان از طایفه قوجابیگلو فرماندهی نیروهای دولتی را به عهده میگیرد ودر وهله نخست در خیاو (مشکین شهر) ملا امام‌وردی خیاوی را که یکی از مبارزان راه مشروطیت ایران در خیاو بود دستگیر میکند. ناگفته نماند که نمی‌توان نقش میرزا قاسم پریخانی که از هواداران نهضت مشروطیت بود در حمایت از ملا امام‌وردی نادیده گرفت وی ملا امام‌وردی را چند روز در خانه‌ی خودش واقع در روستای پریخان (دیه) نگه می‌دارد تا اینکه ملا امام‌وردی برای جلوگیری از اذیت و آزار خانواده‌ی خودش بدست نیروهای رحیم‌خان تصمیم به تسلیم شدن گرفته و خانه‌ی میرزا قاسم پریخانی را ترک میکند. ملا امام‌وردی سه روز تمام در قلعه منظم‌الملک خیاو زندانی میشود، وقتی مردم از این موضوع خبردار میشوند او را شبانه به اردبیل میبرند و حاکم اردبیل امیر معزز گروسی مدت دو روز او را زنده نگه میدارد بعد او را در «نارین قلعه» اردبیل به دار میکشد، مردم اردبیل خبردار شده جسد را گریه کنان به امامزاده صالح می‌برند و به خاکش میسپارند، وقتی که این خبر به گوش مردم تبریز میرسد  به خیابانها ریخته، عزای عمومی اعلام میکنند. رحیم‌خان بعد از سرکوب مشروطه‌چیان خیاو، روانه تبریز میشود و به گمان خود که با یک حمله- همانند آنچه که درتهران اتفاق افتاد( در به توپ بستن مجلس )- میتواند انقلابیون تبریز را به تسلیم وا دارد. در ظاهر نیز چنین به نظر میرسید، زیرا همه شرایط به نفع دولتیان بود. ولی کسانی که از ته‌دل طرفدار مشروطیت و آزادی بودند می‌بایست سختیهای فراوانی را تحمل کنند و برای دستیابی به آرمانهای خود تا پای جان بایستند. قوای دولتی بدلیل برخورداری از نیروها و تجهیزات فراوان، توانستند در مدت یک ماه نخست جنگ، شکستهای سختی بر مجاهدان وارد آورند و بیشتر قسمتهای شهر را تصرف کنند ولی با مقاومت دلیرانه ستارخان و یارانش سرانجام شکست محمدعلی شاه را فراهم ساختند و رحیم خان نیز بعد از شکست همراه با اطرافیانش به زادگاه خود یعنی روستای احمد بیگلو در مشکین- شهر برمیگردد و با پیروزی مشروطه خواهان در تهران و شکست محمدعلی شاه، وی نیز در جنگی  با مشروطه خواهان در حوالی ایلانلی داغ مشکین‌شهر  در «وراوی» کشته میشود. چون رحیم‌خان بسیاری از مشروطه‌چیان منطقه خیاو را به هلاکت رسانده بود طرفدارانش جسد او را به روستای احمد بیگلو منتقل میکنند  و برای جلوگیری از بیرون آورده شدن جسد از قبر، آنرا در داخل مسجد امام حسن روستای احمد بیگلو دفن میکنند  امیر معزز گروسی وقتی از پیروزی مشروطه چیان در کار مجلس خبردار میشود از شهر می‌گریزد. قتل ملا امام وردی خیاوی در تابستان 1287شمسی اتفاق افتاد.

در سال 1304/1305 ه ش رضاخان کردهای کردستان و آذربایجان غربی را بنا به دلایل سیاسی بصورت دسته‌جمعی همراه با احشامشان به منطقه خیاو تبعید می‌کند. اینان در روستاهای مشکین شهر از جمله اور، قره‌باغلار، لاهورد و...اسکان داده میشوند. جالب اینجاست که علیرغم غریبه بودن این افراد مردم روستاها با آنها مانند برادران خودشان  رفتار میکنندو حتی به آنها  خانه و کاشانه نیز می‌دهند. اینان حدود 10 سال در این مناطق زندگی وبعدها بدلیل اوضاع نامناسب سیاسی ایران در بحبوحه و آغاز جنگ جهانی به شهرها و روستاهای خود برگشتند.

« در روز 14 مرداد1320 ه ش تگرگ در مشکین باریده که وزن هر یک عدد آن را 50 مثقال و مبالغه نباشد قدری  بیشتر تعریف می‌کنند از ده دده بیگلو و چپقان و قیرلو و لحاقو لمیر و ارجق مقداری از لاهورد و فخرآباد آنچه انگور و بستان سیفی‌جات و یونجه و برنج و سایر محصول بوده همه را محو و نابود کرده است »

 بعد از این بلای آسمانی در سوم شهریور 1320 ه ش / 1941 م خیاو نیز مانند سایر شهرهای آذربایجان  بوسیله سپاهیان  روس اشغال شد و مشکلات مردم دو چندان شد  و اقامت روسها تا سال 1325 ه ش / 1946م در این شهر ادامه یافت. دراین زمان در بیشتر شهرهای آذربایجان و از جمله خیاو برای مقابله با این قوم غاصب  هسته‌های مقاومت و جنبشهای آزادیخواه پدیدار گشت و مردم به مقابله با آنها  برخاستند. عده‌ای را این تصور پیش آمد  یا با اینها راه مماشات در پیش گرفته و آنها بسوی خود کشید یا اینکه خود در بین آنها هضم شوند. از این رو به همکاری با آنها پرداختند و خود بصورت مامورین و کارگزاران آنها درآمدند . ولی عده دیگری را عقیده براین بود که نباید با روسها ائتلاف و همکاری نزدیک کرد، بلکه باید آنها را « بایکوت » و طرد کرده و در مقابلشان ایستادگی نمود .اینها همان ملی گرایان بودند که اعتقاد داشتند حق را به جز از راه مبارزه نمی توان بدست آورد و با این عقیده به  انحاء مختلف  به مبارزه با روسها برخاستند. اگر چه سرکوب شدند، لیکن تنور مبارزه علیه ظلم و ستم و عنصر بیگانه را همچنان گرم نگه داشتند و آیندگان را به ایجاد عدل وعدالت اجتماعی امیدوار ساختند.

خیاو یک سال تمام در تسلط فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری بود کسانی که از مشکین‌شهر و روستاهای اطراف با خلوص نیت به این فرقه پیوسته بودند خواهان کمترین حقوق آزادی و عدالت بودند که حکومت مرکزی از آنها سلب کرده بود. بنابراین این فرقه نیز مانند سایر فرقه‌های آزادی خواه و استقلال طلب قربانی سیاستهای آمریکا و انگلیس شد در نتیجه حکومت مرکزی که از حمایت این دو کشور برخوردار بود با اعزام نیروهای نظامی به آذربایجان بیشتر سران این فرقه در خیاو وسایر شهرها اعدام شدند و یا از کشور گریختند. تعدادی از نیروهای دولتی که در 21 اذر 1324 ه.ش بدست  فرقه دموکرات در مشکین شهر کشته شدند  عبارتند از : بخشدار عباسقلی اربابزاده، سروان اسدالله ادیب امینی، سروان قاسم اردبیلی، ستوان یکم غیضعلی شفیعی، ستوانیکم صدوقی ، استوار علی هوشیار و رستمعلی زراعتی . قبور این اشخاص در محوطه جنوبی مقبره شیخ‌حیدر می‌باشد .

از وقایع مهم دیگر خیاو ، قحطی و خشکسالی در سال 1294 ه.ق/1327 ه.ش میباشد که به تلف شدن تعداد زیادی از ساکنان این شهر منجر شد.

از جمله عواملی که سبب شد شهر خیاو در طول تاریخ به فراموشی سپرده شود عبارتند از:

1) دوری از گذرگاه کاروان

2)بی‌رونقی آتشکده‌ها و عدم تجمع زرتشتیان در دوره اسلامی

3) نداشتن منابع اقتصادی تولیدی و صنعتی مهم

4) عدم تراکم جمعیت در منطقه

5) بالا بودن مالیات و گاه خشکسالی که زندگی بیشتر مردم را که به حرفه کشاورزی و دامداری اشتغال داشتند.

مختل میکرد

6) عدم وجود راههای ارتباطی  با مرکز

7) وجود عشایر و نافرمانی از دولت مرکزی.

پیشینه ی تاریخی مشگین شهر

به جرات می‌توان گفت که تاریخ خیاو قدیمی‌تر از آن است که در این جا بدان اشاره شده است. زیرا این شهر با قدمت تاریخی بسیار زیادی که دارد مانند گنجینه‌ای است که آثار فرهنگی بسیار کهنی را در دل خود نهفته دارد و از زمانهای قبل از میلاد مسیح در این منطقه، اجتماعات کوچکی در قسمتهای پست دره‌ها مستقر گردیده بودند که قسمتی از سال را به صورت شهرنشینی و کشاورزی به سر میبردند و بقیه سال را با شغل دامداری سپری میکردند و به همین علت ویرانه‌هایی که اکنون به صورت تپه‌های کوچک و بزرگ در کناره‌های رود بزرگ قره‌سو به خصوص حوالی ایلانلی داغ و محوطه مکتب اوشاقلاری در روستای برازمان(پیرازمیان) و قلعه دیو(دوو قالاسی) در حوالی روستای کؤوز و روستای قوزلو و غیره وجود دارد، از آثار همین اجتماعات اولیه انسانها در این منطقه محسوب می‌شود. این تپه‌ها که بیشتر در حوالی روستای فعلی خیاو در کنار جاده‌ها و کنار رودها و کوره راهها قرارگرفته‌اند نشانه آن است که حتی از زمانهای بسیار قدیم سیر انسانی در این منطقه تغییر نکرده است ولی زندگی آن روزگار با حیات امروزی ما تفاوت بسیار داشته است.

خیاو روزگاری از تمدن و فرهنگ والایی برخوردار بوده و بسیاری از درخشانترین آثار فکری بشر در این شهر ایجاد گردیده است. زیرا کشاورزی که نخستین قدم در راه متمدن شدن میباشد در این منطقه نیز به برکت کوه سبلان و آبهای جاری از آن رونق خاصی داشته است. از طرفی به دلیل کوهستانی بودن این منطقه دارای زمستانهای سرد میباشد. بطوریکه مردمان آن از زمانهای دور به برکت آبهای گرم منطقه- که دمای میانگین آنها به بیش از 50 درجه سانتیگراد می‌رسید - به حیات خود ادامه می‌دادند و مجبور نمی‌شدند به جاهای دیگری کوچ کنند. وجود قبور  و سنگ افراشتها در حوالی ایلانلی داغ نیز حاکی از آبادانی منطقه در آن زمانهاست. تمامی قبور تاریخی منطقه خیاو و حوالی آن بخصوص منطقه ارشق و نیز  قریه سلاله از قراء بخش گرمی مغان که توسط باستان‌شناسان حفر گردیده، آثار تمدن در این شهر بخصوص از زمان اشکانیان را دارد. به دلیل همجواری مناطق آذربایجان با ارمنستان ، اشکانیان جنگهای سختی را با امپراتوری روم در مناطق خیاو بخصوص در منطقه‌ای از ارس تا سبلان انجام داده‌اند که نتیجه آن بوجود آمدن قلعه‌های مستحکم از جمله قلعه ارشق (به عنوان منطقه قشلاق ) در منطقه ارشق و میدان اشک (به عنوان منطقه ییلاق) در دامنه شمالی سبلان میباشد.

منظور ار کلمه ارشق در منطقه خیاو همان اَرشَک یا اَشک میباشد که لقب پادشاهان اشکانی بوده است. البته بدلیل استعداد کشاورزی و باغداری و دامداری برخورداری از آب و هوای معتدل و از همه مهمتر بدلیل وجود سبلان سرسبز در زمانهای مادها اورارتویی‌ها و ماناناییها جنگهایی در این منطقه رخ داده است که نتیجه آن ساخته شدن قلعه‌های مستحکم و استوار در این مناطق می‌باشد که آثاری از این قلعه‌ها هنوز هم به چشم می‌خورد.

شهرخیاو در زمان ساسانیان یکی ازمناطق آباد به شمار می‌رفت و حاکم و والی آن زمان شاپور دوم ساسانی، نرسه هرمزد بود. قلعه کهنه و سنگ نبشته پهلوی در 150 متری شمال غربی این قلعه درداخل دره و باغ معروف نوروز یاماجی از یادگارهای آن دوران می‌باشد. علاوه بر شهر خیاو، روستاهای اطراف از جمله «روستای انار و ارجق» نیز در این زمان دارای اهمیت بودند. این روستاها توسط فیروزبن یزدگرد بن بهرام گور ساسانی و پسرش قباد ساخته شده بودند».

 از نوشته ابن ندیم چنین برمی‌آید که در منطقه میمند(خیاو) جائی به اسم« بلال آباد(به احتمال زیاد در حوالی قره‌سو نزدیکی روستای گؤده‌ کهریز و کنگرلو) قبایل عرب ساکن شده بودند و با بومیان محلی اختلافات مذهبی داشتند و بابک خرم‌دین نیز پیش از پیوستن به جاویدان با اعراب یمنی این منطقه که خود نیز در ده بلال‌آباد متولد شده بود آشنایی داشت.» و چون در منطقه بذ و ارشق و حوالی اطراف، میان دو حکمران یعنی جاویدان و دومباگوز ابوعمرانی جانب فرستادگان خلیفه مامون را گرفته و با جاویدان در کنار «داش‌کورپوسی» بر روی قره‌سو به جنگ پرداختند و جاویدان در این جنگ زخمی شد و نزدیک بود کشته شود که بابک او را نجات داده و به قلعه بذ یا ارشق فرستاد و فرستادگان بغداد و دومباگوز ابوعمرانی را شکست داده و آنها را تا حوالی درخت کهنسال باباچنار واقع در روستای انار فراری دادند. و چون در این جنگ مهاجرنشینان عرب فرستادگان بغداد را یاری داده بود بابک همه آنها را به قتل رساند و نواحی اطراف را بدست گرفت و مدت بیست و دوسال در حوالی قره‌سو با فرستادگان بغداد در زد و خورد بود.

این شهر در روزگار سلجوقیان و نیز در دوره اتابکان آذربایجان یکی ازشهرهای معتبر آذربایجان بود و زمانی شهر وراوی نامیده میشد.

در اواخر عهد سلجوقیان که مصادف با قدرت یافتن دولت گرجستان بود، شهر خیاو مانند سایر شهرهای آذربایجان از حملات گرجیان در امان نماند و در سال 605 ه.ق غارت شد و بیشگین گرجی حاکم آن شد و شهر به نام او معروف گشت.

حکمرانی این منطقه را ملوک الطوایف و اتابکان بیشکین که از فرهنگ و تمدن والایی برخوردار بودند برعهده داشتند. بطوری که سکه‌هایی را به اسم خودشان ضرب کرده‌اند این سکه‌ها در حال‌ حاضر در برخی موزه‌ها موجود می‌باشند.

شهر خیاو زمانی مرکز استقرار نیروهای اسماعیلیان بود و وجود قبور خلفا «خلیفه قبری»در قرنهای هفتم و هشتم در این شهر و نیز قبور خلیفه‌الخلفا در روستای اونار همه حکایت از تاریخی و باستانی بودن این شهر است. این شهر تا آغاز سده هفتم هجری در نهایت آبادی بوده اما در اثر عوامل طبیعی و هجوم قبایل و اقوام مختلف و تاخت و تازهای زیاد بتدریج از پیشرفت و ترقی بازمانده است. اما با وجود این لطمات در سده نهم هجری در زمان صفویان به منتهای درجه و اهمیت و شهرت خود رسید.

در آبادی این شهر شیخ‌حیدر صفوی که والی و حاکم شرع منطقه مشکین، مغان و برزند بود بسیار کوشیده است تا جایی که در زمان وی بهداشت عمومی شهر و روستاهای اطراف در سطح بالایی قرار داشت، من‌جمله روستای اور در شش کیلومتری غرب مشکین شهر که آب مشروبشان را از چشمه‌های ییلاقات جنوب روستا بوسیله لوله‌های سفالی به روستا انتقال داده  بودند. این لوله‌های سفالی در اثر حفاریهای سالهای اخیر در داخل روستا که از داخل آن بعد از چندین قرن هنوز آب زلال جاری است، نمایان شده است.

در زمان شاه اسماعیل دوم جماعتی از سرداران و باشیان قراباغ و قراچه داغ نیز به حضور شاهزاده مشرف میشدند و به مقام منبع شاهسونی مفتخر و سرافراز میگردیدند و رسیدن به این مقام شرایط و خصوصیاتی داشت که باید در حضورشاه انجام میگرفت. و بعد از بجا آمدن آن مقررات، نام شاهسون شدگان، در دفتر مخصوصی ثبت و ضبط میگردید. سردارانی که به این افتخار  نایل میشدند  اجازه داشتند که ایل و عشیره خود  را نیز با همان شرایط ، شاهسون سازند و خود به نیابت پادشاه زیردستان خویش را درحلقه شاه پرستان وارد ساخته ،تشریفات آنرا معمول دارند.

در دوره قاجاریه وضع این شهر بسیار اسفبار گردید. در سال 1219 ه.ق/1804 م«ژوبر» از جانب ناپلئون، امپراتور فرانسه به ایران آمد و در سال 1220 هجری/ 1805 م به حضور عباس‌میرزا که در این موقع به علت جنگ‌های ایران و روس در اردبیل بود رسید ولی به خاطر اینکه ساختمانهای  این منطقه (اردبیل) از استحکام کمتری برخوردار بود و نیز به دلیل عدم  وجود ساختمانهای شایان که بتواند مانند درگاهی باشد وی ناگزیر شد زمستان این سال را در خیاو و در چادر (به خاطر گرم بودن منطقه خیاو ) بگذراند.