موزه ی مشگین شهر

این موزه که در کوچه جنت‌سرا در کنار بقعه شیخ حیدر قرار دارد، دربرگیرنده مجموعه ارزنده‌ای از آثار بدست آمده از مشگین‌شهر و مناطق اطراف آن میباشد.

تعدادی از این آثار، شامل سرنیزه‌ها و سرپیکانها و برخی اشیای مفرغی، قدمتی طولانی داشته و به تاریخ پیش از میلاد پیوند میخورند. اشیای بدست آمده از برازمان و مناطق همجوار آن که طی حفریات باستانشناسی کشف گردیده‌اند تا حدودی پرده از تاریخ کهن این منطقه برداشته‌اند. گردنبندهایی نیز که از مهره‌های رنگی و بعضی سنگهای قیمتی ساخته شده‌اند متعلق به صاحبان گورهایی است که چند هزار سال پیش در بستر خاک آرمیده‌اند و بر طبق آداب و رسوم تدفین مردگان در آن عصر ، اشیای متعلق به مرده را، که در مورد هر شخص تفاوتهایی نیز دارد، با خود فرد دفن میکردند تا در زندگی بعد از مرگ آنها را بکار گیرد. از اشیای بدست آمده از گورها میتوان پی برد که صاحب گور دارای چه شخصیت و جنسیتی بوده است. بدین ترتیب که در گورهای زنان و بچه‌ها دستبند، گردنبندهای رنگی و مهرهای رنگی دیگر کشف میگردد ولی گورهایی که حاوی سرنیزه، شمشیر و یا پیکان میباشند نشانگر اینند که صاحب گور، مبارز یا جنگجو بوده است. در این موزه همچنین اشیای سفالی که برای موارد و مصارف گوناگون از قبیل ظرف آب، ظرف غذا و غیره کاربرد داشته‌اند و یا تنگها و جامهای سفالی نیز نگهداری میشود.

دره‌های مهم سبلان

منطقه سبلان طبیعتا دارای دره‌های متعددی است. هریک از آنها به علت جریان‌های پرآب از سرسبزی و طراوت بالائی برخوردار بوده و مرکز فعالیتهای  انسانی‌اند.

دوگانگی آشکار ناشی از استعدادهای طبیعی و بر این اساس فعالیتهای انسانی در ساختار فیزیکی ومورفولوژیکی طبیعت دره‌های شمالی و جنوبی و شرقی سبلان وجود دارد. دره‌های شرقی و جنوبی را اکثرا استپ‌زارها و چمنزارهای طبیعی تشکیل میدهند و به این علت معیشت در این بخش سبلان مبنای دامداری و زراعت دارد. در صورتیکه دره‌های شمالی به سبب آب و هوای مناسب و خاک مساعد پوشیده از باغهای گسترده است. و اساس  فعالیت  در این قسمت عمدتاً باغداری و در درجه دوم دامداری و زراعت می‌باشد.

این دره‌ها به علت دارا بودن  قابلیتهای طبیعی نظیر آبهای گرم معدنی، چشمه‌های پرآب و گوارا، فضای باز و سرسبز (بویژه در ماههای خرداد و تیر) آبشارها و دریاچه‌های متعدد  جذابیت خاصی دارند.

عمده‌ترین مراکز متمرکز و دائم سکونتی انسانی در منطقه سبلان ارتفاع پایین‌تر از 2000 متر میباشد. از حد این منحنی میزان به بالا  از تعداد روستاها بطور چشمگیری کاسته شده و جای خود را به مراتع و استقرارگاههای  فصلی  عشایری (ییلاقات) می‌دهد.

1- صندوق‌لو دره‌سی

این دره که با دره‌های دیگری مانند شاه‌نشین دره‌سی و گوگرد دره‌سی تغذیه میشود، از جنوب بزداغ (حاج زال) و هزارمیخ شروع شده و در پایین دست روستای صندوق‌لو بوسیله یک رشته میانی دوشاخه میشود. یکی از شاخه‌ها از غرب روستای سرخاب، شرق روستای ایرینجی و غرب بوران و شاخه دیگر از جنوب گوئرچین، شرق سرخاب، غرب گوگه و شرق بوران ادامه یافته مجددا در جنوب روستای بوران به هم می‌پیوندند و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. دره در این قسمت عریض‌تر می‌شود. بطوریکه دو روستای  ویرسق و قره‌تپه یکی در شمال و دیگری در جنوب دره و شهر نیر نیز در منتهی‌الیه آن قرار گرفته‌اند. رودخانه معروف آغلاغان از وسط شهر نیر به رودخانه بالخلو می‌ریزد .

2- دره اسب مرز (اسنمز دره‌سی)

منشا این دره کوههای بابا مقصود و جوت‌باجی و دامنه‌های شمال و شرق ایری‌قارداغی میباشد. روستای ورگه‌سران در نواحی ابتدائی غرب دره اندکی پایین‌تر، در شرق آن روستای اسنمز (اسب مرز) قرار گرفته است. روستای گازیر، ورنیاب، کلخوران ویند در شرق دره و قراء علی داشی، ویند کلخوران، چای سقرلو، درغرب آن واقع‌اند. رود درویش‌چای در این دره جریان دارد.

3- دره آلوارس یا قزل گول‌لر

این دره یکی از عریض‌ترین وبا صفاترین دره‌های سبلان است، در شمال غرب و غرب آن به ترتیب هرم داغ (سبلان کوچک) و حاج‌زال (بزداغ) قرار گرفته‌اند. این دو کوه بوسیله گردنه تندرلو بهم پیوند می‌خورند. قسمتهای ابتدائی این دره به لحاظ وجود سیرکهای یخچالی و ارتفاعات صعب العبور همراه با سنگهای آذرین چشم‌انداز ویژه خود را دارد. پس از این بخش که فاقد پوشش گیاهی است به برکت آبهای جاری از یخچالها و برف چالهای دائمی و چشمه‌های پرآب وگوارا چمنزارها ومراتع عالی تشکیل گردیده است و به سبب این موهبت به این بخش گلستان اطلاق میشود. دریاچه‌های یخچالی متعددی در دره قزل گل‌لر وجود دارد که حاکی از فعالیتهای یخچالی پس از دوره یخبندان می‌باشد. دو دریاچه و یا به اصطلاح محلی گُل از وسعت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و به سبب وجود این آبگیرها  این دره به قزل گل‌لر (آبگیرهای طلایی) معروف است. از ارتفاع 2500متر به پایین دره عریض‌تر میشود. در این قسمت  روستاهای چندی  در طرفین دره وجود دارد. به ترتیب روستاهای  آلوارس، میمند،کله‌سر، پیرنق، دیمان و جوراب در شرق دره و قراء شاه‌نشین، کلوجه، کمال آباد و وله‌زاقرد در غرب آن واقع‌اند. آب جاری در این دره به جوراب چای معروف است که در کیلومتر 27 جاده اردبیل- نیر و در شمال روستای  شاه‌بلاغی به بالغلو وارد میشود.              

4- دره دوجاق

دوجاق دره عمیق و صخره‌ای و پیچ درپیچی است که در شمال غرب اردبیل و در حاشیه شمال شرقی محدوده مورد بررسی واقع است. جاده سابق اردبیل –مشگین‌شهر از فراز این دره میگذرد و دارای گردنه‌‌ای معروف به همین نام است و رودخانه بزرگ منطقه (قره سو) که در دشت اردبیل جاری است از محل روئین دزق وارد منطقه دوجاق شده، پیچ و خمهای  بیشماری پیدا نموده و سر انجام در محل ارباب کندی به دشت ارشق مشگین  شهر وارد میشود. ارتفاع این دره در رقوم بیشینه 1622 متر و در حد کمینه 1100 متر (بستر قره‌سو) می‌باشد دوجاق به سبب تغذیه از دره‌های کوچک پیرامون  و نیز پیچهای متعددی که دارد از وسعت زیادی برخوردار است از اختصاصات ویژه این دره پیوستگی آن از جانب غرب و جنوب غرب با ارتفاعات سبلان و از جانب شمال و شمال شرقی با دشت  وسیع و نسبتا پست ارشق مشگین شهر است و با دارا بودن آب وهوای بالنسبه معتدل منطقه قشلاق  محسوب می‌گردد. بخش وسیعی از دره را برآمدگی‌های صخره‌ای تشکیل می‌دهد که همراه با پوشش گیاهی مناسب و چشمه‌های آب  متعدد زیستگاه  و پناهگاه مساعدی برای برخی از جانوران میباشد. موقعیت شکارگاهی و صیدگاهی (بعلت وجود ماهیان قابل صید  در قره‌سو) و وجود آبشارهای  نسبتا بلند دردره‌های فرعی و باغات  و مزارع سرسبز در کناره‌های رودخانه  و در مسیرچشمه‌ها پوشش درختچه‌ای ازگونه‌هائی نظیر بادام تلخ، نسترن، زالزلک، چالقو، ... درکوهها نقش ویژه‌ای در جذب علاقمندان به طبیعت دارد.

5- درة لنج‌آباد (گنزری دره‌سی)

ابتدای این دره به دامنه‌های شمالی  قزل‌داغ مربوط میشود و دره‌ای است با جهت جنوبی - شمالی و درطرفین (خاور و باختر) آن روستاهای قره‌قیه، نسج‌آباد، مسدرق، چناخ بلاغ و نقدی بالا قرارگرفته‌اند. این دره از محل لنج‌آباد عمیق‌تر میگردد. در ابتدای دره لنج‌آباد یک آبگیر کوچک طبیعی و یک دریاچه پشت سد خاکی وجود دارد که آب آنها از پهنه برفها و یخچالها و چشمه‌های اطراف تامین می‌شود. جریان دائمی آب در دره لنج‌آباد و اشرف آب به دامنه‌های جانبی دره سبب بوجود آمدن باغات و مزارع پله‌ای در دامنه‌ها در نتیجه فعالیت‌های انسانی شده است ومنظره جالبی به این دره بخشیده است. نقدی‌کندی که در منتهی‌الیه شمال دره قرار دارد به سبب داشتن باغات انگور اشتهار دارد.

6- دره انار (قوتورسوئی دره‌سی)

دره قوتور سوئی (انار)طولانی‌ترین دره سبلان است و مبدا این دره شرق سلطان ساوالان و شمال بابامقصود می‌باشد. جهت دره قوتورسوئی جنوبی- شمالی است. درموقعیت جنوبی و مرکزی حد غربی آن را دامنه شرقی یارپاخ و حد شرقی دره را دامنه‌های قزل‌بره و قزل داغ تشکیل می‌دهند شیب دامنه‌های شرقی (با شیب حدود 65-45 درصد) بیشتر از شیب حد غربی می‌باشد. ابتدای این دره میدان یخچالی وسیعی است و حرکت مداوم یخچالها در دوره پس از یخبندان مورن‌های انبوهی را در میدان بر جای گذاشته است و سبب تشکیل چاله‌هایی شده که برخی ازآنها در اثر ورود آب حوضه، به آبگیرهایی تبدیل شده‌اند ویکی از این آبگیرها دارای وسعت چشمگیری است و به قره‌گل مشهور است. رودخانه انارچای از این میدان و از چشمه پر آب واقع در دامنه سبلان سلطان سرچشمه میگیرد. در طول دره معادن گوگرد فراوانی ناشی از فعالیت آتشفشانی به چشم می‌خورد آب گرم قوتورسویی که در این دره واقع است

از لایه‌های گوگردی سرچشمه می‌گیرد. در قسمتهای این دره روستاهائی واقع‌اند که از قدمت تاریخی  طولانی  برخوردارند و در برخی از آنها آثاری از دوران قبل از اسلام  بدست آمده است. این روستاها که در طرفین دره واقع‌اند  از جنوب به شمال عبارتند از: شاطر گنبدی،داشکن، بندلر، انارگویج و علی آباد در محدوده روستاهای داشکسن، بنه‌لر و انار غارهای دستکند متعددی وجود دارد که در بخش غارها معرفی خواهند شد.

7- شیروان دره

معروف‌ترین و مشهور ترین دره سبلان است. این دره از آبگرم شابیل واقع در شمال سبلان شروع می‌شود. در جنوبی‌ترین نقطه آن دریاچه آت‌گولی قرار دارد. شیروان دره از طرف شرق به جاده قوتورسوئی و از جانب غرب به دامنه شمالی ایشیخ چیخماز محدود است و در خط‌القعر آن رودخانه شیروان چای جریان دارد. ارتفاع  شیروان دره از 1400 متر از سطح دریای آزاد در لاهرود تا 2700 متر در منطقه شمال تغییر می‌کند.

از نظر زمین‌شناسی سازه‌های آن توف همراه با لاپیلی بمب‌های آتشفشانی  است. این دره در اثر حرکت یخچالهای طبیعی دوره یخبندان به وجود آمده و در اثر فرسایش آب عمیق‌تر گردیده است. نظر به وجود توف  در سازه‌های  آن، توف براحتی در اثر جریانهای سطحی شسته شده است  و دره عمیق‌تر گردیده و دیواره‌های عظیم همراه با پدیده‌های فرسایش نظیر دودکش جن برجای گذاشته است. این دره از صعب العبورترین و در عین حال  دیدنی‌ترین مناطق سبلان است، بریدگیهای ارضی و سایر پدیده‌های ناشی از فرسایش، مناظر بدیع و جالبی را بوجود آورده است. برخی از این پدیده‌ها به تندیس‌هایی شبیه‌اند که در نگارخانه  طبیعت به نمایش درآمده‌اند. وجود درختچه‌های همیشه سبز مانند ارس و افدرا (ریش بز) بصورت پراکنده و گاه انبوه و گونه‌هائی از رزاسه (نسترن، بادام تلخ، یمیشان) در طول جذابیت آنرا دوچندان نموده است. طول شیروان دره در حدود 20کیلومتر وعرض آن در حد بیشینه حدود 5/2-2 کیلومتر تخمین زده می‌شود.

ویژگیهای ارضی و صخره‌ای و صعابت عبور شیروان‌دره را به زیستگاه مناسبی برای برخی از جانوران  وحشی  بویژه کل و بز و انواع پرندگان شکاری تبدیل نموده است که در دهه اخیر مهمترین مأمن کل و بز در سبلان  بشمار میرفت. نظر به شکار بی رویه وحضور بیش از حد دام در منطقه جمعیت آن بشدت کاهش یافته است.

8- دره موئیل

از جمله دره‌های شمالی سبلان دره ژرف و وسیع موئیل است مبدا این دره خط تقسیم آب کوه‌های جنوارداغی، هزارمیخ، دلی‌آلی، وآیی‌قاری می‌باشد. این دره از دره‌های یخچالی سبلان است.  بر اساس مطالعات زمین‌شناسی و آثار موجود از آخرین دوره‌یخچالی، یخچالها به احتمال تا ارتفاع 2000متری نیز گسترش داشته‌اند.

خیوچای که از جریان‌های پر آب این بخش از سبلان است، در این دره جریان دارد و از زیستگاههای مهم ماهی قزل‌آلای خال قرمز بومی منطقه محسوب می‌گردد و ارتفاعات آن از باارزش‌ترین شکارگاههای قوچ ومیش و کبک دری در سبلان  می‌باشد. با اینکه در سرتاسر دره لاپیلی‌ها و بمبهای آتشفشانی پراکنده‌اند ولی به برکت آب فراوان و تلاش کشاورزان زحمتکش منطقه پوشیده شده از مراتع عالی و کشتزارهای گسترده است و با وجود چشمه‌های پر آب و گوارا و آبهای معدنی مانند موئیل، ایلاندو، دودو، قیزچه، وملک سوئی. دیگر آبهای‌گرمی در طول دره به هرز می‌رود. سهولت  دسترسی  به دره موئیل  قابلیتهای زیادی  برای ایجاد تاسیسات رفاهی و تفرجی و جذب توریسم دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است.

روستاهای موئیل، ویزو، وله‌زیر ،آقبلاغ در بخش‌های مرکزی و شهر مشگین‌شهر در منتهی‌الیه شمالی این دره قرار گرفته است. شمال دره را باغهای وسیع و رویش گاههای طبیعی انواع گونه‌های درختی و درختچه‌ای (عمدتا گوجه درختی) فرا گرفته است و به سبب چشم انداز بسیار زیادی که دارد اینک بصورت پارک جنگلی مورد استفاده می‌باشد .

9- دره کرکری (مجنده)

دره کرکری یا مجنده در غرب دره موئیل واقع و از جمله دره‌های مصفای سبلان محسوب میگردد. آغازین  این دره کوه آیی قاری است که به سمت شمال  عریض‌تر شده و به دشت مشگین غربی منتهی می‌شود  در این دره  رودخانه کرکری جاری  است که از چشمه‌های متعدد حوزه آبخیز بویژه چشمه‌های قرخ بلاغ (چهل چشمه)سرچشمه می‌گیرد.

درقسمت جنوبی این دره سد خاکی بر روی رودخانه احداث  گردیده است که آب ذخیره شده در دریاچه و پشت  سد بخش مهمی از آب مورد  نیاز  روستاهای مجنده، اندزق، احمد آباد، و مزرعه خلف  را که از روستاهای مهم واقع در این دره‌اند  تامین  می‌نماید.

10- دره ساچلو

خط مستقیم آب ارتفاعات هفته داغی – اوغلان‌داغ، چال‌داغ مبدا دره‌هایی است که جزو حوزه آبخیز مشکین چای می‌باشند.  مهمترین و بزرگترین  این دره‌ها دره ساچلو است. این دره‌ها در غرب روستای آلوچ بهم پیوسته و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. آب تمام این دره‌ها توسط مشگین‌چای جمع آوری و در نهایت از طریق اهرچای به قره‌سو می‌شود .

11- دمیرچی  دره‌سی

بخش آغازین این دره، حدفاصل دوکوه چال‌داغ و کلک‌لی داغ می‌باشد.دره کولیار نیز در جنوب انزان به این دره متصل می‌شود. به لحاظ وجود باغها و مزارع گسترده در بخش شمالی‌تر و جنگل‌های طبیعی نسبتا  انبوه در دامنه‌های جنوبی، دمیرچی  دره‌سی دارای چشم‌انداز بسیار زیادی است  از جمله معروفترین این جنگلها  که رویشگاه طبیعی گونه‌هائی از گوجه وحشی، یمیشان و..می‌باشد حاتم مشه‌سی (بیشه حاتم)است. جوامع درختی و درختچه‌ای این بیشه‌زار از تراکم نسبتا خوبی  برخوردار است.

بر قلة کوه آتشفشان سبلان، در داخل دهانه آتشفشانی آن یک دریاچه که محیط آن بیضی شکل است وجود دارد که در ردیف دریاچه‌های آتشفشانی محسوب می‌شود. کف این دریاچه از بازالت، آندزیت و تراکیت تشکیل شده و آب آن تنها از طریق ریزش برف تامین میگردد. از نظر شیمیائی، آب این دریاچه در ردیف آبهای سولفاته کلسیک سدیک بسیار سبک و غنی از سیلیس می‌باشد و موجود آبزی در آن مشاهده نمی‌شود.

دریاچه سبلان که در ارتفاع 4811 متری از سطح دریا و درون دهانة آتشفشانی کوه سبلان قرار دارد از نظر علم دریاچه شناسی « limnology » اختصاصاتی خاص دارد که در سایر دریاچه‌ها مشاهده نمی‌شود.

لیمنولوژی دریاچة سبلان

قله‌ی آتشفشانی سبلان، حدود 5 کیلومتر مربع مساحت دارد و مخروط آتشفشانی در جنوب شرقی قله قرار گرفته است در داخل این مخروط، دریاچه‌ای با محیط بیضی شکل به اقطار 140 متر و 80 متر وجود دارد.

سطح آب دریاچه تقریبا 25 متر پائین‌تر از لبه‌های مخروط آتشفشانی است. ناحیة شمالی دریاچه پوشیده از یخچالهای دائمی است و ارتفاع این یخچالها در گرمترین ماههای سال کمتر از 25 متر نمی‌شود. درصورتی که ناحیة جنوبی دریاچه با گرم‌شدن هوا ، عاری از برف و یخ میگردد. دامنه‌های مخروط در ناحیه‌ شمالی بسیار تند است و در قسمت شرقی مخروط ، بریدگی چندی وجود دارد که دررو آب  نامیده می‌شود. این بریدگی، وسعت و ظرفیت آبگیر دریاچه را کم می‌کند.

آب دریاچه تنها از طریق ریزش برف تامین میگردد و به استثنای فصل تابستان ( از اواسط تیر تا اوایل شهریور ) در تمام فصول سال یخ بسته و منجمد است. درجه حرارت آب از درجه حرارت محیط تبعیت می‌کند و این امر نشان میدهد که آتشفشانی سبلان، فعالیت حرارتی ندارد.

عمق دریاچه در کناره‌های آن بسیار کم و در اواسط آن زیاد است و چنین به نظر میرسد که آبگیر دریاچه به شکل قیف می‌باشد.

مخروط آتشفشانی سبلان که دریاچه را در بر‌میگیرد در حال تخریب بوده و این عمل در نتیجة انجماد و ذوب مجدد یخ و برف صورت می‌گیرد. ساحل دریاچه را سنگهای آذرین از نوع رسوبات یخچالی در ابعاد مختلف پوشانیده‌اند.

در ناحیه شمالی و غربی دریاچه، رسوبات بسیار زیادند و کف دریاچه از سنگ یکپارچه تشکیل شده است در نتیجه ریزش رسوبات یخچالی، صافی و یکنواختی خود را از دست داده است از نظر سنگ شناسی، جنس این رسوبات یخچالی از آندزیت و به مقدار کم از تراکیت است

سبلان به دلیل جایگاه طبیعی و توپوگرافیک، که رودها، چشمه‌های گوارا، تالابها، آبگیرها و دریاچه‌ها را دربرگرفته است به عنوان یکی از زیستگاههای با ارزش و پربار و مهم گونه‌های بومی و مهاجر جانوری کشور شناخته شده است.

 این زیستگاهها و دامنه‌های سرسبز سبلان از جاذبه‌های باارزش اکوتوریسم به شمار می‌روند و همه ساله شمار زیادی از گردشگران و دوستداران طبیعت را به سوی خود فرا می‌خواند.

شیروان دره‌سی:

شیروان دره‌سی (دره شیروان) یکی از یازده زیستگاه حیوانات وحشی است که درمنطقه سبلان واقع شده است، شیروان دره‌سی حدودا در20 کیلومتری جنوب شرقی مشکین‌شهر قراردارد، ارتفاع آن از سطح دریا 2200 متر و مساحت آنرا 75 کیلومتر مربع تخمین زده‌اند. شیروان دره‌سی دره عمیق و عریضی است که بریدگیهای دیواره‌های صخره‌ای، چشم‌انداز ویژه‌ای به این منطقه بخشیده است و سنگها در آن به صورت تندیسهایی دیده می‌شوند که گویی هرکدام به دست هنرمندی با ذوق تراشیده شده است.

این دره از قسمت جنوب به دامنه شمالی سبلان (هرم) از شرق به جاده خاکی لاهرود- شابیل، از غرب به هوشنگ میدانی و از شمال به زمینهای روستای قلچقلو منتهی می‌شود. شیروان دره‌سی با ویژگیهای خاصی که دارد بیننده را به شگفتی می‌اندازد. فرسایش صخره‌ها و نمای زیبای سنگها، انسان را متوجه خالقی می‌سازد که این خلقت عظیم را درطبیعت قرار داده است. این زیستگاه محل زندگی دائمی وحوش متعددی چون کل و بز، خوک، روباه، گرگ، قوچ ومیش ارمنی، خرس قهوه‌ای، و تعدادی پرندگان مهاجر می‌باشد.

شیروان دره‌سی همه ساله پذیرای مهمانانی است که به طبیعت و سبلان و نشانه‌های پروردگار علاقمندند. این دره با ویژگیهای منحصر به فرد خود همه ساله محققین و سیاحان زیادی را به خود جذب می نماید.

شیروان دره‌سی براثر فعالیت انفجاری آتشفشان سبلان به همراه دره‌های موئیل و قوتورسویی توسط جریانهای آذرآواری پرشده است. حجم کلی مواد بیرون ریخته شده بر اثر این انفجار را حدود 10 کیلومتر مربع تخمین می‌زنند. این انفجار که با خروج بهمن‌های سوزان و ویرانگر وآتشفشان نوع پله همراه بود ماگمایی کم حرارت به صورت جریانهای ایگمریتی و پومیسی در دره‌های شیروان به وجود آورده و شاید براثر همین انفجارهای شدید آتشفشانی است که شیروان دره‌سی به یک دره بزرگ و زیبا باسنگهای آرایش یافته منظم تبدیل شده که گویی هرکدام به دست هنرمندی با ذوق خلق شده است.

شیروان دره‌سی شاید زیباترین دره‌ها در آذربایجان باشد، هم از جهت زیبایهای طبیعی و چشم اندازهای زیبا و هم محل موقعیت استثنایی.

درعملیات عکسبرداری از این دره که درفروردین ماه انجام شد چند خرس بسیار بزرگ به رنگ قهوه ای مایل به خاکستری مشاهده گردید.

 هوشنگ میدانی ‌

هوشنگ میدانی منطقه وسیع و مسطحی است که در دامنه شمالی سبلان و درارتفاع 2725 متری واقع شده و یکی از زیستگاه‌های وحوش منطقه سبلان به شمار می‌رود.

هوشنگ میدانی از طرف شمال به منطقه ساربانلار(سروان دره‌سی)، از طرف شمال شرقی و شرق به ارتفاعات ایشیق چیخماز(جایی که نورنمی‌‌رسد) وآب‌گرم شابیل و از جانب جنوبی شرقی به دامنه سبلان و هرم و از جانب غرب به منطقه موئیل محدود است.

میدان هوشنگ در بین اهالی منطقه به اشک میدانی مشهوراست و دروجه تسمیه آن می‌گویند که این میدان محل اردوی ییلاقی اشکانی‌ها بوده است.

وجود قبور زیاد بر زیستگاه در محدوده میراث فرهنگی شهرستان نیزبه شمار می‌رود و به دلیل موقعیت خاص خود آب و هوای مساعد و نزدیکی به سبلان وآبگرم شابیل درنظر سیاحان و جهانگردان حائزاهمیت می‌‌باشد.

زیستگاه موئیل

زیستگاه موئیل در جنوب شرقی مشکین‌شهر و در باختر کوههای هرم ساوالان قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا 3 هزارو 200 متر است. این زیستگاه استراحتگاه قوچ و میشهای منطقه است. قوچ و میش ارمنی، کل و بز از گونة سفید و طوقدار، کبک دری، خرس قهوه‌ای و خاکستری،‌ گرگ،‌ خوک، خرگوش، گونه‌های پرنده شکاری و لاشخور در این منطقه زندگی می‌کنند.

زیستگاه خروسلو

زیستگاه خروسلو با پهنه‌ای در حدود 120 کیلومتر مربع، در 95 کیلومتری شمال خاور مشکین‌شهر، قرار گرفته است و بلندی آن از سطح دریا 800 تا 1 هزار و 200 متر است. این زیستگاه محل زیست آهو، کل و بز، گرگ،‌ روباه و خرگوش است.

 زیستگاه آقا بابا

این زیستگاه با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 83 کیلومتری شمال خاور مشکین‌شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو 200 متر است. این زیستگاه محل زیست کل و بز، گرگ، خرگوش، خوک و کبک و ... است.

زیستگاه حاجیلو

این زیستگاه با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 22 کیلومتری شمال مشکین‌شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا ، 1 هزارو 800 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند کل وبز، گرگ، خوک، خرگوش، روباه، کبک، و ... زندگی ‌می‌کنند.

تبنق

زیستگاه تبنق با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 18 کیلومتری شمال باختر مشکین شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو و 800 متر است. این زیستگاه محل زندگی کل و بز، خوک،‌خرگوش، گرگ، کبک و ... است

زیستگاه حسن دره‌سی

زیستگاه زیوه/ حسن دره‌سی با پهنه‌ای حدود 60 کیلومتر مربع در 80 کیلومتری شمال خاور مشکین شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو 700 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند: کل و بز، خوک،‌روباه،‌گرگ،‌خرگوش،‌کبک و ... زندگی ‌میکنند.

زیستگاه ساربانلار

زیستگاه سروانلار / ساربانلار/ سروان‌دره‌سی، با پهنه‌ای حدود 105 کیلومتر مربع، در 25 کیلومتری جنوب خاور مشکین‌شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا،‌2 هزار و 600 متر است. کل و بز، خرس قهوه‌ای، در زمستان قوچ و میش، گرگ، خرگوش، روباه، کبک دری و معمولی، دراین زیستگاه زندگی‌ میکنند.

ارباب کندی

زیستگاه ارباب کندی با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 42 کیلومتری شمال خاور مشکین شهر و 55 کیلومتی شمال باختر اردبیل قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا ، 1 هزارو 500 متر است. در این زیستگاه خوک،‌گرگ، کل و بز، روباه،‌خرگوش، کبک، مرغابی و ... زندگی ‌میکنند.

حرم داغی

زیستگاه حرم داغی با پهنه‌ای حدود 60 کیلومتر مربع، در 32 کیلومتری جنوب خاور مشکین‌شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 4 هزارو 400 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند:

خوک، خرس، گرگ، روباه، کل و بز، قوچ و میش، خرگوش، کبک، کبک دری و ... زندگی ‌میکنند.

گندیمن

ناحیه حفاظت شده گندیمن با پهنه‌ای حدود 30 هزار هکتار، در شهرستان مشکین‌شهر قرار دارد. گونه‌های مهم گیاهی آن، زبان گنجشک، فندق، گردوی وحشی، زرشک، خشخاش، قدومه و ... است.

حیواناتی مانند: پلنگ، گراز، کل وبز، خرس، سیاه گوش، شوکا،‌گرگ، روباه . پرندگانی چون، طرلان، بالابان، بحری، سبزقبا، زنبور خوار، دارکوب، مار، مارمولک و گونه‌های ماهی کپور، سفید کولی و سیاه کولی در آن زندگی ‌میکنند

سبلان و نقش آن در ادبیات و فولکلور آذربایجان

کوهها و کوهستانها در ادبیات و فرهنگ ایران بخصوص آذربایجان سنبل پایداری و استواری بشمار می‌روند. سبلان نیز از این نظر در ادبیات و فرهنگ عامه، دارای جایگاهی بس رفیع است. خصوصیات و ویژگیهای این کوه عظیم ریشه در تاریخ و فرهنگ آذری دارد و در بسیاری موارد تاریخ اجتماعی، سیاسی این منطقه با طبیعت سبلان پیوند می‌خورد. جای جای سبلان و هر چشمه و سنگ آن یادآور دردها، رنجها، شادیها و امیدواریهای جماعات انسانی است. با طبیعت بودن و در طبیعت سبلان زیستن و از مواهب بیدریغ آن بهره‌مند گشتن تأثیرات عمیقی در ذهنیات مردم این سامان داشته است و سبلان از دیدگاه اجتماعات پیرامونی، بویژه عشایری که در دامن پرمهر آن پرورش یافته‌اند، یک کوه معمولی برای پرورش دام و چرای احشام نیست بلکه سبلان الهة سرفرازی، دلاوری و مظهر عشق ، ایمان، شجاعت و مردانگی و تکیه‌گاه مظلومان و التیام بخش آلام بینوایان و درماندگان است.

نویسنده توانا مرحوم غلام حسین ساعدی چه نیکو نگاشته است. «طبیعت سبلان و شکوه و جلالش را در محتویات مردم آن سامان جا داده است و به ناچار افسانه‌ها و مثل‌هاشان را گل و گیاه و پرنده‌ها و جانوران ساخته است نه چیز دیگر. و برای هر پرنده‌ای که در آسمان آنجا پر می‌گشاید، برای هر گیاهی که پای بر زمین آن دیار بسته باشد، قصه‌ای ساخته و پرداخته‌اند و حکمت ساده زندگی کوهستانی را در همین قصه‌ها ریخته‌اند»

بزرگترین قَسم اهالی قسمی است که به پاکی و بزرگی سبلان می‌خورند و زمانی که از همه‌جا قطع امید کنند سلطان ساوالان را صدا می‌زنند و به دامن پر مهر او پناه می‌برند و گاه آنچنان با سبلان پیوند می‌خورند که گویی با مادر مهربانی درد دل می‌گویند و سراغ گم کرده خود را از او می‌گیرند.

بایاتی‌ها

ساوالان سارا کوچدی

بیلمه‌دیم هارا کوچدی

اودا آی‌تک بوغولدی

یای یازیم قاراکئچدی

**************

ساوالان سلطانیمدی

سلطانیمدی جانیمدی

شانلی آدی دونیادا

منیم آدیم سانیمدی

*************

ساوالان منی دیندیر

دارلیقی منده سیندیر

سئون غمین منیمسه

منیم دردیم سیندیر

ساوالان منه بیر باخ

دورَمده چنه بیر باخ

مصیبت اووز وئرنده

سنوندور، ائله بیر باخ

**********

ساوالان اوجاباش‌سان

هرنه دن منه باش‌سان

سنسن آصلان یواسی

بابکه سن قارداش‌سان

**************

ساوالان اِل دایاغی

الین گورکملی داغی

ایگیت‌لرین آرخاسی

نامرد‌لره گوزداغی

ساوالان آغ بولودلاردا

بیر دایاق‌دیر اومودلاردا

دونیا بویی یاشی‌یاجاق

ماهنی‌لاردا سورودلاردا

آنچه در بالا به عنوان نمونه بیان گردید در اصطلاح ادبیات فولکلوریک آذربایجان بایاتی گفته‌ می‌شود. بایاتی‌ها معمولا رباعیهایی هستند که سرایندة خاص ندارد و از دل مردم می‌جوشد و با ساز عاشقها بزبان در می‌آید و سینه به سینه نقل می‌گردد.

تاثیر طبیعت سبلان در ادبیات فرهنگ آذری به بایاتی‌ها خلاصه نمی‌شود بلکه هر اندیشمند و سخنوری که کوه سبلان را دیده زبان به توصیف آن گشوده است.

این برادر شناخت محسوسات

نردبانی است اندر این زندان

تو به پایه‌اش یکان یکان برشو

پس بیاسای بر سر سَوَلان

سرآن نردبان معقول است

که سرائی است زنده و آبادان

( ابیاتی از قصیدة بلند ناصرخسرو قبادیانی شاعر قرن پنجم هجری)

قبلة ایدآل قلة سبلان دان

کو ز شرف کعبه‌وار قطب کمال است

کعبه بود سبزپوش او زچه پو شد؟

جامعه احرامیان که کعبة حال است.

(ابیاتی از قصیدة خاقانی شیرازی)

ساوالان، باخ هاوالان دردین آلان، چوخدو منیم‌تک

سئویره‌ام داغ، دَرَه اُوی، بَت بره‌اُوی، جانلاتینم تک

قارا، اقلی – قاراداغی، قاراباغی، وطنیم‌تک

ای بوتون وارلیقی گویچک

ده‌لی وورغونلارا  باش‌چک

آی طبیعت گوزلی چوخلو گوزه‌للیک گوزو سنسن

هم شیرین یازلی، شیرین نازلی، یاغیشلار سوزوسنسن

نه بیلیم بلکه‌ده دنیاده بهشتین اوزو سنسن

کوثرین چشمه‌سی دریاچه و داغلی

اته‌گین سبزه‌لی باغلی

گوللرین،خوللو بوداغلی

 ( ابیاتی از محمد علی نهاوندی)

کوه آتشفشانی سبلان در 40 کیلومتری جنوب غرب اردبیل و در 25 کیلومتری جنوب شرق مشگین‌شهر واقع است. این کوه در طول جغرافیائی 47 درجه و 50 دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی 38 درجه و 17 دقیقه شمالی قرار گرفته است. سبلان که در گویش محلی ساوالان گفته میشود، توده کوهستانی عظیمی است که بدلیل موقعیت ارتفاعی خاص و اهمیت اکولوژی و منشاء تشکیل، اغلب نام دو توده کوهستانی سهند و سبلان  با هم برده می‌شود. عظمت اسطوره‌های سبلان تا حدیست که در شعاع وسیعی از منطقه آذربایجان، نام آن بعنوان استعاره ابهت و صلابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

توده آتشفشانی سبلان بخشی از کمربند کوهستانی شمال ایران است که با جهت شرقی و غربی خود، کوهستان فلات آذربایجان را، از طریق کوه‌های طالش با سیستم کوهستانی البرز مربوط می‌سازد.

سبلان در شرق آذربایجان و از نظر تقسیمات  کشوری در محدوده دو استان اردبیل و آذربایجان شرقی واقع شده است. قلمرو جغرافیایی سبلان درحوزه سیاسی- اداری شهرستانهای اردبیل، مشگین‌شهر، اهر، سراب قراردارد. مرزهای طبیعی این توده کوهستانی را در جنوب رودخانه‌های بالیخلی و تلخه‌رود، در شمال رودخانه‌های اهر و قره‌سو از واحدهای طبیعی مجاور مشخص می‌کنند.

 در شرق نیز دشت اردبیل آنرا از کوههای طالش جدا می‌سازد. مرز طبیعی توده سبلان در غرب را دره‌های بین شهر اهر و تلخه رود، همچنین قسمتی از بستر تلخه رود تشکیل می‌دهند. تقریبا در انطباق نسبی  با محدوده طبیعی یاد شده، محدوده قراردادی که با راههای ارتباطی اطراف  سبلان مشخص می‌شوند، سبلان را از مناطق اطراف جدا می‌سازند. این راههای ارتباطی که از طریق آن می‌توان سبلان را دور زد، از مبدا اردبیل عبارتند از:

- راه سابق اردبیل- مشگین‌شهر از طریق گردنه دوجاق به طول 75 کیلومتر

- راه مشکین شهر، اهر بطول 63 کیلومتر

- راه اهر، تبریز از اهر تا سه راهی هریس بطول 27 کیلومتر

- راه ینکچه، هریس ازسه راهی تا هریس بطول 26 کیلومتر

- راه هریس، دوز دوزان (جاده سراب-تبریز) بطول 40کیلومتر

- راه دوزان - سراب بطول 39 کیلومتر

- راه سراب، اردبیل بطول 86 کیلومتر

بدین ترتیب محیط اطراف توده کوهستانی سبلان از طریق جاده‌های ارتباطی موجود، حدود 356 کیلومتر طول دارد.

محیط زیست سبلان

موقعیت فیزیکی و طبیعی منطقه سبلان موجب شده که نزولات آسمانی در دریاچه‌ها و برکه‌های متعدد جمع شود. این برکه‌ها که دورتادور سبلان و در ارتفاعات مختلف به طور فراوان مشاهده میشود زیستگاههای مناسبی برای پرندگان بومی و مهاجرند. این برکه‌ها و دریاچه‌ها، شرایط زیست محیطی مطلوبی برای پرورش و زیست انواع ماهیها بوجود آورده‌اند.

بطور کلی، زندگی هر سال از اواخـر بهار در سبلان آغاز و با نــزول برف در اواخر پاییز پایان میگیرد. این زندگی که بـتدریج از ارتفاعات پایین سبلان آغـاز میشود با شکفتن گلها و بـوته‌ها و سـبزه‌ها از زیر برف، شکل میگیرد. حشرات مخصوصا" زنبور عسل بومی سبلان در میان بوته‌ها و خزندگان و پرندگان و گوشت‌خواران، چه بصورت بومی و چه بصورت مهاجر، دامنه‌ها را تا خط‌الراس کوهستان فرا میگیرند.

در ارتفاعات چهارهزار متر به بالای سبلان، به علت کیفیت خاک و وجود عناصر آتشفشانی و شدت یخبندان کوهستانی، تقریبا" رستنی و پوشش گیاهی وجود ندارد. علل مختلفی موجب فرسایش خاک و سنگ شده و قطعات سنگها با کوچکترین ضربه‌ای متلاشی و به واریزه‌های کوچکتر تبدیل شده و ریزش این سنگها همواره خطرآفرین بوده است.

 سبلان بیش از 3000  نوع رستنی دارد که در میان آنها تیره‌های نعناع، گل ســرخ، خشخاش، زنبق، نخود، شب‌بو، آلاله، نباتات مرغ و چمن و انواع گیاهان به وفور یافت میشود  که بعضی از آنها بوی خاصی دارند. از آن جمله میتوان: کهلیــک اوتی، داغ نانسی، چول یـارپوزی، بایـرام گلی، یام‌یاشل بنوشه، قیرمزی لاله، گوی سوغان، مخمر گلی، بویما درن و دراز گردن را نام برد. درختچه (چای و بادام کوهی ) کمتر در منطقه وجود دارد. در قسمتی از سبـلان وجود معادن گوگرد، آهن و مس و سرب سبب ایجاد مسائلی در رشد پوشش گیاهی نموده است. نکته بسیار مهمی که باید در بررسی مسائل بیولوژیکی سبلان در نظر گرفته شود وجود زیستگاههای ارتفاعات پایین شمال و شمال‌شرق آن است که تا جاده مشگین‌شهر به اردبیل را شامل میشود. این زیستگاهها که اکوسیستم آنها مکمل مسائل بیولوژیکی سبلان است، در بندهای موئیل، آغ‌بلاغ، ودله‌زیر، شیروان‌دره‌سی را شامل میشود. که هرکدام از آنها مسافتی بیش از 60 کیلومتر مربع را دارا میباشند .این دربندها و دره‌ها در حقیقت محل اصلی مهاجرت و ییلاق - قشلاق قوچ و میش ارمنی محسوب میشود  و دارای شرایط زیستگاهی مناسبی بوده‌اند . که سابقا" بدون هیچگونه کنترل گله‌های 90تایی قوچ و میش در آنها مشاهده شده است . این دامنه که در قسمت شمالی از ارتفاع 2300 متری تا خط‌الراس قله سبلان را شامل میشوداز اواخر بهار تا اواخر پاییز زیستگاه قوچ و میش و کبک دری میباشد .

این ساحت فاقد هرگونه درخت می‌باشد ولی به ندرت ، درختچه در آن دیده می‌شود انواع گون، نباتات چمن و گیاهان  یکساله و‌ نباتات مرتعی ، پوشش گیاهی این دامنه را تشکیل می‌دهند . حدود یک‌هشتم از این مساحت را صخره‌ها و واریزه‌های فرسایش یافته بدون پوشش گیاهی تشکیل داده است . چشمه‌های زیادی در این دامنه وجود ندارد ولی ذوب تدریجی برف قلل مرتفع سبلان ، آبشخورها و جویبارهای متعددی را تشکیل می‌دهد که نه تنها برای مصرف وحوش کافی میباشد بلکه موجب تشکیل رودخانه دائمی میشود که این رودخانه در ارتفاع 2500 متری پس از مخلوط شدن با آبگرم  گوگردی چشمه معدنی قوتور سویی ، با نام قوتور سو در امتداد دره شیروان دره‌سی رو به شمال جریان یافته و به رودخانه قراسو منتهی می‌شود .

منابع آب سبلان

کوه سبلان یکی از مهمترین کانونهای دائمی آبهای ایران و آذربایجان است، که به علت قرار گرفتن در مسیر بادهای شمال و مدیترانه و خزر و بادهای محلی بیشترین ابرها را جلب کرده و نزدیک به 8 ماه بارندگی در این کوهستان ادامه دارد. حد متوسط بارندگی در ارتفاعات سبلان بیش از 500 میلیمتر بوده و در بلندیهای 400 متر به بالا ، برفهای دائمی وجود داشته و یخها و برفهای دائمی تا سال بعد در این کوهستان باقی می‌مانند.

سبلان قسمت اعظم منابع آب زیرزمینی و سطحی شهرستانهای سراب ، اردبیل و مشکین شهر را تامین میکند. میانگین بارندگی در دشتهای آبریز سبلان در شهرهای یاد شده در حدود 380 تا 400 میلیمتر در سال است.

در فصل زمستان در ارتفاعات سبلان حداقل درجه حرارت به 40- درجه و در تابستان به 25+ می رسد. در رابطه با سبلان حداقل درجه حرارت شهرهای تابعه آن در زمستان به 32- درجه و در تابستان به 32+ درجه میرسد.

بالاترین تبخیر سالانه در دشت اردبیل با میانگین 1300 میلیمتر در سال است.آب یکی از منابع لایزال طبیعت زیبای سبلان است. این منبع طبیعی و خدادادی را باید اساس کلیه مسائل معیشت انسانها در این منطقه دانست که بوسیله این کوهستان تامین میگردد.

سبلان منشا پرآبترین و مهمترین رودهای شمال آذربایجان است که در اثر ذوب برفهای سنگین و بارانهای مداوم به سوی دریاچه ارومیه و رود مرزی ارس و سرانجام دریای خزر جریان دارند.

رودخانه جاریه از شمال آذربایجان به سوی آبگیر دریای خزر و رود ارس مسافت چندانی را طی نمی‌کنند و در کوتاهترین فاصله وارد آبگیر خود می‌شوند ولی مسافت آبهای سبلان تا دریاچه ارومیه تقریبا طولانی است.

آبهای سبلان در حوضه آبگیر رود ارس  و دریای خزر پرآب ولی فصلی یا اتفاقی بوده و تعداد معدودی رودخانه دائمی دارد.

سبلان در قلمرو خود دشتهای حاصلخیز و آبادی را دارد که از آبهای آن سیراب میشوند مثل: دشت اردبیل ، دشت سراب ، دشت مشکین شهر

مسیر اول

معمولی‌ترین و متداولترین راه صعود به قلة سبلان راه آبگرم

قوتورسوئی وآبگرم شابیل است. برای رسیدن به مبدا صعود

میتوان از دو مسیر استفاده نمود:

مسیر اول از سه راهی لاهرود (بین مشکین‌شهر و اردبیل) شروع شده وبه آبگرم قوتورسوئی ختم میشود، این مسیر برای کوهنوردان تبریز و غرب آذربایجان از لحاظ وقت و امکانات نسبت به مسیردوم که اشاره خواهد شد با صرفه‌تراست. تمام مسیر ازلحاظ زمانی به 6 ساعت وقت احتیاج دارد.

مسیر دوم از سه‌راهی لاهرود شروع میشود که کوهنوردان و علاقمندان از مسیر تبریز اردبیل به این آبادی رسیده از آنجا عازم منطقه (قوتورسوئی) میشوند. مسیر دوم از لحاظ زمانی به 7 ساعت وقت نیاز دارد. برای آگاهی علاقمندان و کوهنوردان خلاصه‌ای از آبگرم شابیل نوشته میشود.

آبگرم شابیل در سمت جنوب غربی آبگرم قوتورسوئی قرار گرفته است و یک خط‌الراس نه چندان مرتفع این دو آبگرم را از هم متمایز میسازد. این آبگرم نسبت به آبگرم قوتورسوئی بی‌بو ، فاقد املاح گوگردی و معدنی است. فاصله این دو آبگرم حداقل40 دقیقه تا یک ساعت راهپیمائی دربر خواهد داشت.

کوهنوردان به علت رسیدن آسان به مبدا صعود، منطقه آبگرم قوتورسوئی را جهت صعود به سبلان انتخاب میکنند. برای اینکه کوهنوردان با تاریکی شب مواجه نشوند باید حداکثر تا ساعت 3 بعد از ظهر، قوتورسوئی و شابیل را به مقصد پناهگاه ترک نمایند. این برنامه تنظیمی مخصوص فصل تابستان است.

پناهگاه در ارتفاع 3100 متری بنا شده است و لازم است کوهنوردان در برنامه تنظیمی خود استراحت شبانه را در پناهگاه منظور نمایند و صبح روز بعد به قله سبلان و دریاچة آتشفشانی حرکت نمایند فاصله زمانی طی مسافت تا قلة سبلان 4 تا 5 ساعت میباشد که با فتح قله در ورای آن یکی از زیباترین مناظر در پیشروی انسان خواهد بود  که شاید نظیری بر آن نباشد و با تماشای آن تحسین هر بیننده‌ و کوهنوردی را برخواهد انگیخت .

در طول سال ماههای تیر و مرداد تا اواسط شهریور، بهترین زمان برای اجرای کوهنوردی میباشد. با سپری شدن سه ماه تابستان، سرمای بسیار شدیدی بر منطقه حاکم میشود و همه جا زیر پوشش برف و یخ میشود.

مسیر 2

این مسیر جان پناه - گردنة غربی ازآبگرم شابیل میباشد. مسیر فوق یال سمت غربی آبگرم شابیل شروع شده و پس از عبور ازمنطقة وسیع و صافی به نام میدان هوشنگ و از کنار آبگیر کوچکی که همچون نگینی در انتها و ادامه مسیر میدرخشد ادامه داشته و به نام قره گول معروف میباشد، از آب آن برای سیراب نمودن گوسفندان استفاده می‌نمایند و پس از سوار شدن بر روی یالی که در اصطلاح کوهنوردان به یال (Z) معروف گشته و در نهایت به جان پناه گردنة غربی به ارتفاع 4100 متر خاتمه خواهد یافت و بعد از سپری ساختن شب و استراحت شبانه در مکان جان پناه ، صبح روز بعد پس از 3 ساعت کوه‌پیمائی به قلة سبلان خاتمه خواهد یافت. فاصله زمانی از آبگرم شابیل تا جان پناه غربی 5 تا 6 ساعت میباشد.

مسیر 3

این مسیر، مسیر صعود به قلة سبلان به مبدا صعود از روستای موئیل است. این روستا حدودا یک ساعت از مشکین‌شهر فاصله دارد و جاده شوسه آنرا به مشکین‌شهر وصل می‌نماید. این مسیر بیشتر از مسیرهای ذکر شده در فصل زمستان مورد استفاده قرار میگیرد. چند راهنمای محلی در این روستا جهت راهنمایی و کمک برای کوهنوردان وجود دارد.

مسیر راهپیمائی از روستای موئیل تا جان‌پناه گردنة غربی، بصورت غربی شرقی بوده و بعد از آبگیر قره گول به جان‌پناه سبلان خاتمه می‌پذیرد. این مسیر به طور متوسط نه تا ده ساعت عملیات راهپیمائی خواهد داشت.

مسیر 4

مبدا صعود این مسیر روستای ورگهه‌سران ( ورگه‌سران ) از توابع شهر سرعین میباشد. این روستا در جانب شرقی قلة سبلان قرار گرفته و راهی مالرو دارد که پس از 9 ساعت راهپیمائی، کوهنوردان را به محل کمپ قله هدایت میکند. این محل بین قلل هرم و سبلان قرار گرفته و فاصله‌اش تا هرم اول 2 ساعت و تا نوک قله سبلان 4 تا 5 ساعت راهپیمائی خواهد بود. این مسیر، کمتر مورد استفاده کوهنوردان جهت صعود به قله قرار میگیرد اما یکی از بهترین مبادی صعود به قلل هرم سه‌گانه مخصوصا در فصل زمستان است.

مسیر 5

طی این مسیر برای رسیدن به قلة سبلان ، از طریق گردنه شمالی قلة سبلان میسر خواهد بود. مسیر 5 به علت صعب‌العبور بودن وداشتن دیواره‌های مهم ، کمترمورد استفاده و شناسائی و صعود کوهنوردان قرار میگیرد. مبداء مسیر به طور دلخواه آبگرم شابیل یا قوتورسوئی خواهد بود. مسیر راهپیمائی از آبگرم شابیل در جهت جنوب بوده و بعد از صعود به قله‌ای به ارتفاع  4000 متری وگذر از گردنه‌ای‌ که آبگیری نیز در روی آن وجود دارد کوهنوردان را به قلة سبلان خواهد رساند.

از روی گردنه، جان‌پناه سبلان در غرب و پناهگاه و یخچال معروف سبلان در سمت شرق بوضوح قابل رویت خواهد بود. کل مسیر از آبگرم شابیل تا نوک قله بطور متوسط 7 تا 8 ساعت راهپیمائی خواهد داشت.

مسیر 6

این مسیر، مسیر صعود قله از طریق یخچال شمالی و معروف قلة سبلان میباشد. مبداء صعود آبگرم شابیل یا قوتورسوئی بوده، از آنجا تا پناهگاه شمال شرقی و بعد از حداکثر یک ساعت راهپیمائی تا پای یخچال خواهد بود. صعود از ابتدای یخچال تا نوک قله بستگی به مهارت و آمادگی اعضای گروه کوهنوردان خواهد بود، و یک گروه ورزیده و آماده میتواند آنرا در 7 ساعت صعود نماید. بهترین زمان برای صعود از این مسیر اواخر شهریور ماه میباشد.

وجه تسمیه سبلان

در گذرگاه تاریخ ، کوهستان زیبا و سترگ سبلان همواره مورد توجه شاعران ، مورخان و دانشمندان علم جغرافیا بوده تحت تاثیر مناظر بسیار دلچسب و خیره کننده آن ، عناوین چندی را در کتابهای خود مطرح کرده‌اند و هر کدام از محققان بنا به سلیقه و بینش و تحقیق خود در رابطه با نام سبلان اظهار نظرهائی را ابراز داشته‌اند.

مورخین می‌نویسند: سبلان به فتح سین و با وسیلان یا ساوالان یا سولان ، کوهی در نزدیکی اردبیل که مرتاضین در آنجا ساکن می‌شدند و مجوس ، آن کوه را محترم می‌شمارند.

زیبدی در کتاب ( تاج العروس فی شرح القاموس ) نگاشته است:

«... آن کوه از معالم صالحین و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده‌ای از محدثین ، از آن جمله سالم و ابراهیم ابن زیاد ، خالدبن عبدالله و خالدبن دهقان می‌باشد...»

ابولحق ابراهیم محمد فارسی اصطخری در کتاب مسالک و الممالک می‌نویسد:

« ... فاما آذربایجان ، فان اکبر مدینه بها اردبیل ...» اما آذربایجان همانا بزرگترین شهرش اردبیل است. در آنجا لشکرگاه و دارالحکومه وجود دارد ... در دو فرسخی آن کوهی است بزرگ و بلند به نام سبلان و در تابستان و زمستان از یخ تهی نمی‌شود و ساختمانی نیز در آن کوه نیست ...»

کوه سبلان به جهت اینکه زرتشت در آنجا ملهم گشته و به پیامبری برانگیخته شده به مثابه طور زرتشت تلقی می‌شود و نزد ایرانیان قدیم ، جنبه مقدسی یافته و پرستشگاه مردم بوده ، بخصوص که آتشفشانی بودن آن نیز کمکی به این امر نموده است.

دربارة سبلان و وابستگی زرتشت به این کوه ، در اغلب مآخذ جغرافیا و تاریخ و نوشته‌های قدیم به مناسبتی زکری به میان آمده و از آن سخنها گفته‌اند. مانند کتاب عجایب المخلوقات و کتاب آثار البلاد و الاخبار العباد که از ذکریابن محمد بن محمود المکمونی القزوینی اشاراتی رفته است. وی در این کتاب می‌نویسد:

« ... زرتشت از (شیز) آذربایجان بود و چندی از مردم کناره گرفت و در کوه سبلان بسر برد و از آنجا کتابی آورد نامزد به یسنا ... »

استاد پور داود در جلد دوم کتاب یسنا در ص 162 چنین می‌نویسد:

« ... در نوشته‌های برخی از نویسندگان یونانی و رومی نیز به گوشه‌گیری زرتشت پس از برانگیخته شدن به پیغمبری بر می‌خوریم ، پلینیوس plinius که در هنگام آتشفشانی کوه وزوو vesuve در ایتالیا در سال 79 میلادی ازبرای تماشا به آن کوه آتشفشانی نزدیک شده و جان خود را از دست داده چنین یاد میکند:

« ... گویند زرتشت ، هنگام سی سال گوشه گرفت و خورش وی پنیری بود که تباه نمی‌شد ( یک گونه مائده ). ناگزیر nietzche  فیلسوف آلمانی که در 25 اوت 1900 در گذشت ، همین نوشته ‌ها را به یاد داشت که کتاب خود را به نام ( چنین گفت زرتشت ) AlsoSprs Zarathustra چنین آغاز میکند:

« ... هنگامی که زرتشت سی ساله بود زادگاه و دریاچة زادگاه خود را بدرود گفت و به کوهی رفت. در اینجاست که او ، از خرد خویش برخوردار گردید و در هنگام ده سال ، از تنهائی خسته نشد تا اینکه دلش دگرگون گردید. پس ، آنگاه بامدادان ، در سپیده دم ، برخاست و روی به خورشید کرد و گفت ... »

در کتاب عجایب المخلوقات از قول پیامبر اکرم (ص) چنین نقل می‌کند که فرمود:

« ...  کسی که بخواند خدا را هنگام شام و صبحگاه در نماز مغرب و صبح و ستایش و تسبیح گوید و سپاس اهل عالم آسمانها و زمین مخصوص او است و شما نیز در تاریکی  شب ونیمه روز در نماز عشاء و ظهر و عصر به ستایش او مشغول شوید آن خدایی که زنده را از مرده و مرده را از زنده و زمین را پس از فصل خزان و مرگ گیاهان باز زنده گرداند و همانگونه که شما را هم از خاک بیرون آورد و به عدد آنچه بخوانند بنویسد خدای تعالی برای او حسنات به مقدار برفی که بر کوه سبلان بریزد. گفتند یا رسول الله سبلان چیست؟ فرمود کوهی است بین ارمنیه و آذربایجان، بر آن چشمه‌ای است از چشمه‌های بهشت و در آن قبری است از قبور انبیاء ... »

عظمت و ابهت و قدمت سبلان سبب شده است که هم مورد احترام مردم بوده و هم دربارة آن افسانه‌ها ساخته‌اند. چنانکه معروف است در قلة سبلان قلعه‌ای محکم وجود داشته که آنرا دژ بهمن نام نهاده و یا روئین دژ می‌گفتند و فردوسی نیز در شاهنامه خود بدین مطلب اشاره کرده است.

سبلان چنانچه مذکور افتاد در اغلب کتب جغرافی نویسان و مورخین قدیم آمده است مانند یاقوت  حموی در معجم البلدان از آن زکری نموده که ترجمة آن چنین است:

« ... سبلان کوه بزرگی مشرف به شهر اردبیل در سرزمین آذربایجان است و در این کوه عده‌ای کوه وجود دارد و قبور عده‌ بسیاری از صلحا در آنجاست و قلة آن در تابستان و زمستان پوشیده از برف است و مردم معتقدند باینکه از نشانه‌های مردم صالحند و اماکن مبارکه‌ای است که زیارتگاه مردم است...»

عدهای را عقیده چنین است که دو تیغه به نام تیغة شمالی و تیغه‌ای پائین‌تر به نام تیغة قائم در سبلان وجود دارد که در جلو تیغة قائم قبری است که به حامد پیغمبر نسبت می‌دهند.

در کتاب حدود العالم من المشرق الی الغرب درباره سبلان و اردبیل چنین اشاره شده است:

« ... دیگر به ناحیت آذر آبادگان کوهی است خرد به نزدیکی اردویل ، آنرا کوه سبلان خوانند ... »

« ... اردویل قصبه آذربادگانست. شهری عظیم است و گرد و اطراف آن پاره است و شهری سخت بسیار نعمت بود اکنون کمتر است و مستقر ملوک آذربادگان است و از وی جامهای برو و جام‌های رنگین خیزد ... »

مؤلف بستان الساحه راجع بهد سبلان چنین نوشته است:

« ... نام کوهی است در آذربایجان محتوی است به چشمه‌های بسیار و چمنهای بیشمار و غرایب روزگار. گویند یکی از انبیاء در آن کوه مدفون و دور دور آن کوه ، سی فرسخ است و قلة آن هرگز از برف خالی نباشد. آب چشمه‌های آن در غایت سردی است و در حوالی آن بعضی چشمه‌های سوزان جاری است ... »

آورده‌اند که حضرت زرتشت پیامبر را ، کتاب زرتشت در سبلان نازل شده است. و او را از آذوقه پنیری بود که نه تمام شدی و نه فاسد. ایشان سی سال در سبلان مسکن گزید و نیز قرنها بعد از زرتشت ، دامنه و قلة آن  مامن مغانها بوده و مشغول ریاضت بودند.

مورخان ترک زبان اعتقاد دارند که در زبان ترکی آذری (سس ساو) یا (سس سوو) به معنی باگ و فریاد و (آلان) به معنی پژواک و گیرندة صدا می‌باشد که با قرار دادن این دو کلمه در کنار هم ، یک کلمه مرکب و یک اسم مجرد مخصوصی تشکیل میشود که (ساوالان) خوانده میشود و در ادبیات پارسی و عربی نام این کوه معروف آذربایجان را در مرور ایام روزگار ، به نام سبلان آورده‌اند