دره‌های مهم سبلان

منطقه سبلان طبیعتا دارای دره‌های متعددی است. هریک از آنها به علت جریان‌های پرآب از سرسبزی و طراوت بالائی برخوردار بوده و مرکز فعالیتهای  انسانی‌اند.

دوگانگی آشکار ناشی از استعدادهای طبیعی و بر این اساس فعالیتهای انسانی در ساختار فیزیکی ومورفولوژیکی طبیعت دره‌های شمالی و جنوبی و شرقی سبلان وجود دارد. دره‌های شرقی و جنوبی را اکثرا استپ‌زارها و چمنزارهای طبیعی تشکیل میدهند و به این علت معیشت در این بخش سبلان مبنای دامداری و زراعت دارد. در صورتیکه دره‌های شمالی به سبب آب و هوای مناسب و خاک مساعد پوشیده از باغهای گسترده است. و اساس  فعالیت  در این قسمت عمدتاً باغداری و در درجه دوم دامداری و زراعت می‌باشد.

این دره‌ها به علت دارا بودن  قابلیتهای طبیعی نظیر آبهای گرم معدنی، چشمه‌های پرآب و گوارا، فضای باز و سرسبز (بویژه در ماههای خرداد و تیر) آبشارها و دریاچه‌های متعدد  جذابیت خاصی دارند.

عمده‌ترین مراکز متمرکز و دائم سکونتی انسانی در منطقه سبلان ارتفاع پایین‌تر از 2000 متر میباشد. از حد این منحنی میزان به بالا  از تعداد روستاها بطور چشمگیری کاسته شده و جای خود را به مراتع و استقرارگاههای  فصلی  عشایری (ییلاقات) می‌دهد.

1- صندوق‌لو دره‌سی

این دره که با دره‌های دیگری مانند شاه‌نشین دره‌سی و گوگرد دره‌سی تغذیه میشود، از جنوب بزداغ (حاج زال) و هزارمیخ شروع شده و در پایین دست روستای صندوق‌لو بوسیله یک رشته میانی دوشاخه میشود. یکی از شاخه‌ها از غرب روستای سرخاب، شرق روستای ایرینجی و غرب بوران و شاخه دیگر از جنوب گوئرچین، شرق سرخاب، غرب گوگه و شرق بوران ادامه یافته مجددا در جنوب روستای بوران به هم می‌پیوندند و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. دره در این قسمت عریض‌تر می‌شود. بطوریکه دو روستای  ویرسق و قره‌تپه یکی در شمال و دیگری در جنوب دره و شهر نیر نیز در منتهی‌الیه آن قرار گرفته‌اند. رودخانه معروف آغلاغان از وسط شهر نیر به رودخانه بالخلو می‌ریزد .

2- دره اسب مرز (اسنمز دره‌سی)

منشا این دره کوههای بابا مقصود و جوت‌باجی و دامنه‌های شمال و شرق ایری‌قارداغی میباشد. روستای ورگه‌سران در نواحی ابتدائی غرب دره اندکی پایین‌تر، در شرق آن روستای اسنمز (اسب مرز) قرار گرفته است. روستای گازیر، ورنیاب، کلخوران ویند در شرق دره و قراء علی داشی، ویند کلخوران، چای سقرلو، درغرب آن واقع‌اند. رود درویش‌چای در این دره جریان دارد.

3- دره آلوارس یا قزل گول‌لر

این دره یکی از عریض‌ترین وبا صفاترین دره‌های سبلان است، در شمال غرب و غرب آن به ترتیب هرم داغ (سبلان کوچک) و حاج‌زال (بزداغ) قرار گرفته‌اند. این دو کوه بوسیله گردنه تندرلو بهم پیوند می‌خورند. قسمتهای ابتدائی این دره به لحاظ وجود سیرکهای یخچالی و ارتفاعات صعب العبور همراه با سنگهای آذرین چشم‌انداز ویژه خود را دارد. پس از این بخش که فاقد پوشش گیاهی است به برکت آبهای جاری از یخچالها و برف چالهای دائمی و چشمه‌های پرآب وگوارا چمنزارها ومراتع عالی تشکیل گردیده است و به سبب این موهبت به این بخش گلستان اطلاق میشود. دریاچه‌های یخچالی متعددی در دره قزل گل‌لر وجود دارد که حاکی از فعالیتهای یخچالی پس از دوره یخبندان می‌باشد. دو دریاچه و یا به اصطلاح محلی گُل از وسعت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و به سبب وجود این آبگیرها  این دره به قزل گل‌لر (آبگیرهای طلایی) معروف است. از ارتفاع 2500متر به پایین دره عریض‌تر میشود. در این قسمت  روستاهای چندی  در طرفین دره وجود دارد. به ترتیب روستاهای  آلوارس، میمند،کله‌سر، پیرنق، دیمان و جوراب در شرق دره و قراء شاه‌نشین، کلوجه، کمال آباد و وله‌زاقرد در غرب آن واقع‌اند. آب جاری در این دره به جوراب چای معروف است که در کیلومتر 27 جاده اردبیل- نیر و در شمال روستای  شاه‌بلاغی به بالغلو وارد میشود.              

4- دره دوجاق

دوجاق دره عمیق و صخره‌ای و پیچ درپیچی است که در شمال غرب اردبیل و در حاشیه شمال شرقی محدوده مورد بررسی واقع است. جاده سابق اردبیل –مشگین‌شهر از فراز این دره میگذرد و دارای گردنه‌‌ای معروف به همین نام است و رودخانه بزرگ منطقه (قره سو) که در دشت اردبیل جاری است از محل روئین دزق وارد منطقه دوجاق شده، پیچ و خمهای  بیشماری پیدا نموده و سر انجام در محل ارباب کندی به دشت ارشق مشگین  شهر وارد میشود. ارتفاع این دره در رقوم بیشینه 1622 متر و در حد کمینه 1100 متر (بستر قره‌سو) می‌باشد دوجاق به سبب تغذیه از دره‌های کوچک پیرامون  و نیز پیچهای متعددی که دارد از وسعت زیادی برخوردار است از اختصاصات ویژه این دره پیوستگی آن از جانب غرب و جنوب غرب با ارتفاعات سبلان و از جانب شمال و شمال شرقی با دشت  وسیع و نسبتا پست ارشق مشگین شهر است و با دارا بودن آب وهوای بالنسبه معتدل منطقه قشلاق  محسوب می‌گردد. بخش وسیعی از دره را برآمدگی‌های صخره‌ای تشکیل می‌دهد که همراه با پوشش گیاهی مناسب و چشمه‌های آب  متعدد زیستگاه  و پناهگاه مساعدی برای برخی از جانوران میباشد. موقعیت شکارگاهی و صیدگاهی (بعلت وجود ماهیان قابل صید  در قره‌سو) و وجود آبشارهای  نسبتا بلند دردره‌های فرعی و باغات  و مزارع سرسبز در کناره‌های رودخانه  و در مسیرچشمه‌ها پوشش درختچه‌ای ازگونه‌هائی نظیر بادام تلخ، نسترن، زالزلک، چالقو، ... درکوهها نقش ویژه‌ای در جذب علاقمندان به طبیعت دارد.

5- درة لنج‌آباد (گنزری دره‌سی)

ابتدای این دره به دامنه‌های شمالی  قزل‌داغ مربوط میشود و دره‌ای است با جهت جنوبی - شمالی و درطرفین (خاور و باختر) آن روستاهای قره‌قیه، نسج‌آباد، مسدرق، چناخ بلاغ و نقدی بالا قرارگرفته‌اند. این دره از محل لنج‌آباد عمیق‌تر میگردد. در ابتدای دره لنج‌آباد یک آبگیر کوچک طبیعی و یک دریاچه پشت سد خاکی وجود دارد که آب آنها از پهنه برفها و یخچالها و چشمه‌های اطراف تامین می‌شود. جریان دائمی آب در دره لنج‌آباد و اشرف آب به دامنه‌های جانبی دره سبب بوجود آمدن باغات و مزارع پله‌ای در دامنه‌ها در نتیجه فعالیت‌های انسانی شده است ومنظره جالبی به این دره بخشیده است. نقدی‌کندی که در منتهی‌الیه شمال دره قرار دارد به سبب داشتن باغات انگور اشتهار دارد.

6- دره انار (قوتورسوئی دره‌سی)

دره قوتور سوئی (انار)طولانی‌ترین دره سبلان است و مبدا این دره شرق سلطان ساوالان و شمال بابامقصود می‌باشد. جهت دره قوتورسوئی جنوبی- شمالی است. درموقعیت جنوبی و مرکزی حد غربی آن را دامنه شرقی یارپاخ و حد شرقی دره را دامنه‌های قزل‌بره و قزل داغ تشکیل می‌دهند شیب دامنه‌های شرقی (با شیب حدود 65-45 درصد) بیشتر از شیب حد غربی می‌باشد. ابتدای این دره میدان یخچالی وسیعی است و حرکت مداوم یخچالها در دوره پس از یخبندان مورن‌های انبوهی را در میدان بر جای گذاشته است و سبب تشکیل چاله‌هایی شده که برخی ازآنها در اثر ورود آب حوضه، به آبگیرهایی تبدیل شده‌اند ویکی از این آبگیرها دارای وسعت چشمگیری است و به قره‌گل مشهور است. رودخانه انارچای از این میدان و از چشمه پر آب واقع در دامنه سبلان سلطان سرچشمه میگیرد. در طول دره معادن گوگرد فراوانی ناشی از فعالیت آتشفشانی به چشم می‌خورد آب گرم قوتورسویی که در این دره واقع است

از لایه‌های گوگردی سرچشمه می‌گیرد. در قسمتهای این دره روستاهائی واقع‌اند که از قدمت تاریخی  طولانی  برخوردارند و در برخی از آنها آثاری از دوران قبل از اسلام  بدست آمده است. این روستاها که در طرفین دره واقع‌اند  از جنوب به شمال عبارتند از: شاطر گنبدی،داشکن، بندلر، انارگویج و علی آباد در محدوده روستاهای داشکسن، بنه‌لر و انار غارهای دستکند متعددی وجود دارد که در بخش غارها معرفی خواهند شد.

7- شیروان دره

معروف‌ترین و مشهور ترین دره سبلان است. این دره از آبگرم شابیل واقع در شمال سبلان شروع می‌شود. در جنوبی‌ترین نقطه آن دریاچه آت‌گولی قرار دارد. شیروان دره از طرف شرق به جاده قوتورسوئی و از جانب غرب به دامنه شمالی ایشیخ چیخماز محدود است و در خط‌القعر آن رودخانه شیروان چای جریان دارد. ارتفاع  شیروان دره از 1400 متر از سطح دریای آزاد در لاهرود تا 2700 متر در منطقه شمال تغییر می‌کند.

از نظر زمین‌شناسی سازه‌های آن توف همراه با لاپیلی بمب‌های آتشفشانی  است. این دره در اثر حرکت یخچالهای طبیعی دوره یخبندان به وجود آمده و در اثر فرسایش آب عمیق‌تر گردیده است. نظر به وجود توف  در سازه‌های  آن، توف براحتی در اثر جریانهای سطحی شسته شده است  و دره عمیق‌تر گردیده و دیواره‌های عظیم همراه با پدیده‌های فرسایش نظیر دودکش جن برجای گذاشته است. این دره از صعب العبورترین و در عین حال  دیدنی‌ترین مناطق سبلان است، بریدگیهای ارضی و سایر پدیده‌های ناشی از فرسایش، مناظر بدیع و جالبی را بوجود آورده است. برخی از این پدیده‌ها به تندیس‌هایی شبیه‌اند که در نگارخانه  طبیعت به نمایش درآمده‌اند. وجود درختچه‌های همیشه سبز مانند ارس و افدرا (ریش بز) بصورت پراکنده و گاه انبوه و گونه‌هائی از رزاسه (نسترن، بادام تلخ، یمیشان) در طول جذابیت آنرا دوچندان نموده است. طول شیروان دره در حدود 20کیلومتر وعرض آن در حد بیشینه حدود 5/2-2 کیلومتر تخمین زده می‌شود.

ویژگیهای ارضی و صخره‌ای و صعابت عبور شیروان‌دره را به زیستگاه مناسبی برای برخی از جانوران  وحشی  بویژه کل و بز و انواع پرندگان شکاری تبدیل نموده است که در دهه اخیر مهمترین مأمن کل و بز در سبلان  بشمار میرفت. نظر به شکار بی رویه وحضور بیش از حد دام در منطقه جمعیت آن بشدت کاهش یافته است.

8- دره موئیل

از جمله دره‌های شمالی سبلان دره ژرف و وسیع موئیل است مبدا این دره خط تقسیم آب کوه‌های جنوارداغی، هزارمیخ، دلی‌آلی، وآیی‌قاری می‌باشد. این دره از دره‌های یخچالی سبلان است.  بر اساس مطالعات زمین‌شناسی و آثار موجود از آخرین دوره‌یخچالی، یخچالها به احتمال تا ارتفاع 2000متری نیز گسترش داشته‌اند.

خیوچای که از جریان‌های پر آب این بخش از سبلان است، در این دره جریان دارد و از زیستگاههای مهم ماهی قزل‌آلای خال قرمز بومی منطقه محسوب می‌گردد و ارتفاعات آن از باارزش‌ترین شکارگاههای قوچ ومیش و کبک دری در سبلان  می‌باشد. با اینکه در سرتاسر دره لاپیلی‌ها و بمبهای آتشفشانی پراکنده‌اند ولی به برکت آب فراوان و تلاش کشاورزان زحمتکش منطقه پوشیده شده از مراتع عالی و کشتزارهای گسترده است و با وجود چشمه‌های پر آب و گوارا و آبهای معدنی مانند موئیل، ایلاندو، دودو، قیزچه، وملک سوئی. دیگر آبهای‌گرمی در طول دره به هرز می‌رود. سهولت  دسترسی  به دره موئیل  قابلیتهای زیادی  برای ایجاد تاسیسات رفاهی و تفرجی و جذب توریسم دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است.

روستاهای موئیل، ویزو، وله‌زیر ،آقبلاغ در بخش‌های مرکزی و شهر مشگین‌شهر در منتهی‌الیه شمالی این دره قرار گرفته است. شمال دره را باغهای وسیع و رویش گاههای طبیعی انواع گونه‌های درختی و درختچه‌ای (عمدتا گوجه درختی) فرا گرفته است و به سبب چشم انداز بسیار زیادی که دارد اینک بصورت پارک جنگلی مورد استفاده می‌باشد .

9- دره کرکری (مجنده)

دره کرکری یا مجنده در غرب دره موئیل واقع و از جمله دره‌های مصفای سبلان محسوب میگردد. آغازین  این دره کوه آیی قاری است که به سمت شمال  عریض‌تر شده و به دشت مشگین غربی منتهی می‌شود  در این دره  رودخانه کرکری جاری  است که از چشمه‌های متعدد حوزه آبخیز بویژه چشمه‌های قرخ بلاغ (چهل چشمه)سرچشمه می‌گیرد.

درقسمت جنوبی این دره سد خاکی بر روی رودخانه احداث  گردیده است که آب ذخیره شده در دریاچه و پشت  سد بخش مهمی از آب مورد  نیاز  روستاهای مجنده، اندزق، احمد آباد، و مزرعه خلف  را که از روستاهای مهم واقع در این دره‌اند  تامین  می‌نماید.

10- دره ساچلو

خط مستقیم آب ارتفاعات هفته داغی – اوغلان‌داغ، چال‌داغ مبدا دره‌هایی است که جزو حوزه آبخیز مشکین چای می‌باشند.  مهمترین و بزرگترین  این دره‌ها دره ساچلو است. این دره‌ها در غرب روستای آلوچ بهم پیوسته و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. آب تمام این دره‌ها توسط مشگین‌چای جمع آوری و در نهایت از طریق اهرچای به قره‌سو می‌شود .

11- دمیرچی  دره‌سی

بخش آغازین این دره، حدفاصل دوکوه چال‌داغ و کلک‌لی داغ می‌باشد.دره کولیار نیز در جنوب انزان به این دره متصل می‌شود. به لحاظ وجود باغها و مزارع گسترده در بخش شمالی‌تر و جنگل‌های طبیعی نسبتا  انبوه در دامنه‌های جنوبی، دمیرچی  دره‌سی دارای چشم‌انداز بسیار زیادی است  از جمله معروفترین این جنگلها  که رویشگاه طبیعی گونه‌هائی از گوجه وحشی، یمیشان و..می‌باشد حاتم مشه‌سی (بیشه حاتم)است. جوامع درختی و درختچه‌ای این بیشه‌زار از تراکم نسبتا خوبی  برخوردار است.