کوه آتشفشانی سبلان در 40 کیلومتری جنوب غرب اردبیل و در 25 کیلومتری جنوب شرق مشگین‌شهر واقع است. این کوه در طول جغرافیائی 47 درجه و 50 دقیقه شرقی و عرض جغرافیائی 38 درجه و 17 دقیقه شمالی قرار گرفته است. سبلان که در گویش محلی ساوالان گفته میشود، توده کوهستانی عظیمی است که بدلیل موقعیت ارتفاعی خاص و اهمیت اکولوژی و منشاء تشکیل، اغلب نام دو توده کوهستانی سهند و سبلان  با هم برده می‌شود. عظمت اسطوره‌های سبلان تا حدیست که در شعاع وسیعی از منطقه آذربایجان، نام آن بعنوان استعاره ابهت و صلابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

توده آتشفشانی سبلان بخشی از کمربند کوهستانی شمال ایران است که با جهت شرقی و غربی خود، کوهستان فلات آذربایجان را، از طریق کوه‌های طالش با سیستم کوهستانی البرز مربوط می‌سازد.

سبلان در شرق آذربایجان و از نظر تقسیمات  کشوری در محدوده دو استان اردبیل و آذربایجان شرقی واقع شده است. قلمرو جغرافیایی سبلان درحوزه سیاسی- اداری شهرستانهای اردبیل، مشگین‌شهر، اهر، سراب قراردارد. مرزهای طبیعی این توده کوهستانی را در جنوب رودخانه‌های بالیخلی و تلخه‌رود، در شمال رودخانه‌های اهر و قره‌سو از واحدهای طبیعی مجاور مشخص می‌کنند.

 در شرق نیز دشت اردبیل آنرا از کوههای طالش جدا می‌سازد. مرز طبیعی توده سبلان در غرب را دره‌های بین شهر اهر و تلخه رود، همچنین قسمتی از بستر تلخه رود تشکیل می‌دهند. تقریبا در انطباق نسبی  با محدوده طبیعی یاد شده، محدوده قراردادی که با راههای ارتباطی اطراف  سبلان مشخص می‌شوند، سبلان را از مناطق اطراف جدا می‌سازند. این راههای ارتباطی که از طریق آن می‌توان سبلان را دور زد، از مبدا اردبیل عبارتند از:

- راه سابق اردبیل- مشگین‌شهر از طریق گردنه دوجاق به طول 75 کیلومتر

- راه مشکین شهر، اهر بطول 63 کیلومتر

- راه اهر، تبریز از اهر تا سه راهی هریس بطول 27 کیلومتر

- راه ینکچه، هریس ازسه راهی تا هریس بطول 26 کیلومتر

- راه هریس، دوز دوزان (جاده سراب-تبریز) بطول 40کیلومتر

- راه دوزان - سراب بطول 39 کیلومتر

- راه سراب، اردبیل بطول 86 کیلومتر

بدین ترتیب محیط اطراف توده کوهستانی سبلان از طریق جاده‌های ارتباطی موجود، حدود 356 کیلومتر طول دارد.

مسیر اول

معمولی‌ترین و متداولترین راه صعود به قلة سبلان راه آبگرم

قوتورسوئی وآبگرم شابیل است. برای رسیدن به مبدا صعود

میتوان از دو مسیر استفاده نمود:

مسیر اول از سه راهی لاهرود (بین مشکین‌شهر و اردبیل) شروع شده وبه آبگرم قوتورسوئی ختم میشود، این مسیر برای کوهنوردان تبریز و غرب آذربایجان از لحاظ وقت و امکانات نسبت به مسیردوم که اشاره خواهد شد با صرفه‌تراست. تمام مسیر ازلحاظ زمانی به 6 ساعت وقت احتیاج دارد.

مسیر دوم از سه‌راهی لاهرود شروع میشود که کوهنوردان و علاقمندان از مسیر تبریز اردبیل به این آبادی رسیده از آنجا عازم منطقه (قوتورسوئی) میشوند. مسیر دوم از لحاظ زمانی به 7 ساعت وقت نیاز دارد. برای آگاهی علاقمندان و کوهنوردان خلاصه‌ای از آبگرم شابیل نوشته میشود.

آبگرم شابیل در سمت جنوب غربی آبگرم قوتورسوئی قرار گرفته است و یک خط‌الراس نه چندان مرتفع این دو آبگرم را از هم متمایز میسازد. این آبگرم نسبت به آبگرم قوتورسوئی بی‌بو ، فاقد املاح گوگردی و معدنی است. فاصله این دو آبگرم حداقل40 دقیقه تا یک ساعت راهپیمائی دربر خواهد داشت.

کوهنوردان به علت رسیدن آسان به مبدا صعود، منطقه آبگرم قوتورسوئی را جهت صعود به سبلان انتخاب میکنند. برای اینکه کوهنوردان با تاریکی شب مواجه نشوند باید حداکثر تا ساعت 3 بعد از ظهر، قوتورسوئی و شابیل را به مقصد پناهگاه ترک نمایند. این برنامه تنظیمی مخصوص فصل تابستان است.

پناهگاه در ارتفاع 3100 متری بنا شده است و لازم است کوهنوردان در برنامه تنظیمی خود استراحت شبانه را در پناهگاه منظور نمایند و صبح روز بعد به قله سبلان و دریاچة آتشفشانی حرکت نمایند فاصله زمانی طی مسافت تا قلة سبلان 4 تا 5 ساعت میباشد که با فتح قله در ورای آن یکی از زیباترین مناظر در پیشروی انسان خواهد بود  که شاید نظیری بر آن نباشد و با تماشای آن تحسین هر بیننده‌ و کوهنوردی را برخواهد انگیخت .

در طول سال ماههای تیر و مرداد تا اواسط شهریور، بهترین زمان برای اجرای کوهنوردی میباشد. با سپری شدن سه ماه تابستان، سرمای بسیار شدیدی بر منطقه حاکم میشود و همه جا زیر پوشش برف و یخ میشود.

مسیر 2

این مسیر جان پناه - گردنة غربی ازآبگرم شابیل میباشد. مسیر فوق یال سمت غربی آبگرم شابیل شروع شده و پس از عبور ازمنطقة وسیع و صافی به نام میدان هوشنگ و از کنار آبگیر کوچکی که همچون نگینی در انتها و ادامه مسیر میدرخشد ادامه داشته و به نام قره گول معروف میباشد، از آب آن برای سیراب نمودن گوسفندان استفاده می‌نمایند و پس از سوار شدن بر روی یالی که در اصطلاح کوهنوردان به یال (Z) معروف گشته و در نهایت به جان پناه گردنة غربی به ارتفاع 4100 متر خاتمه خواهد یافت و بعد از سپری ساختن شب و استراحت شبانه در مکان جان پناه ، صبح روز بعد پس از 3 ساعت کوه‌پیمائی به قلة سبلان خاتمه خواهد یافت. فاصله زمانی از آبگرم شابیل تا جان پناه غربی 5 تا 6 ساعت میباشد.

مسیر 3

این مسیر، مسیر صعود به قلة سبلان به مبدا صعود از روستای موئیل است. این روستا حدودا یک ساعت از مشکین‌شهر فاصله دارد و جاده شوسه آنرا به مشکین‌شهر وصل می‌نماید. این مسیر بیشتر از مسیرهای ذکر شده در فصل زمستان مورد استفاده قرار میگیرد. چند راهنمای محلی در این روستا جهت راهنمایی و کمک برای کوهنوردان وجود دارد.

مسیر راهپیمائی از روستای موئیل تا جان‌پناه گردنة غربی، بصورت غربی شرقی بوده و بعد از آبگیر قره گول به جان‌پناه سبلان خاتمه می‌پذیرد. این مسیر به طور متوسط نه تا ده ساعت عملیات راهپیمائی خواهد داشت.

مسیر 4

مبدا صعود این مسیر روستای ورگهه‌سران ( ورگه‌سران ) از توابع شهر سرعین میباشد. این روستا در جانب شرقی قلة سبلان قرار گرفته و راهی مالرو دارد که پس از 9 ساعت راهپیمائی، کوهنوردان را به محل کمپ قله هدایت میکند. این محل بین قلل هرم و سبلان قرار گرفته و فاصله‌اش تا هرم اول 2 ساعت و تا نوک قله سبلان 4 تا 5 ساعت راهپیمائی خواهد بود. این مسیر، کمتر مورد استفاده کوهنوردان جهت صعود به قله قرار میگیرد اما یکی از بهترین مبادی صعود به قلل هرم سه‌گانه مخصوصا در فصل زمستان است.

مسیر 5

طی این مسیر برای رسیدن به قلة سبلان ، از طریق گردنه شمالی قلة سبلان میسر خواهد بود. مسیر 5 به علت صعب‌العبور بودن وداشتن دیواره‌های مهم ، کمترمورد استفاده و شناسائی و صعود کوهنوردان قرار میگیرد. مبداء مسیر به طور دلخواه آبگرم شابیل یا قوتورسوئی خواهد بود. مسیر راهپیمائی از آبگرم شابیل در جهت جنوب بوده و بعد از صعود به قله‌ای به ارتفاع  4000 متری وگذر از گردنه‌ای‌ که آبگیری نیز در روی آن وجود دارد کوهنوردان را به قلة سبلان خواهد رساند.

از روی گردنه، جان‌پناه سبلان در غرب و پناهگاه و یخچال معروف سبلان در سمت شرق بوضوح قابل رویت خواهد بود. کل مسیر از آبگرم شابیل تا نوک قله بطور متوسط 7 تا 8 ساعت راهپیمائی خواهد داشت.

مسیر 6

این مسیر، مسیر صعود قله از طریق یخچال شمالی و معروف قلة سبلان میباشد. مبداء صعود آبگرم شابیل یا قوتورسوئی بوده، از آنجا تا پناهگاه شمال شرقی و بعد از حداکثر یک ساعت راهپیمائی تا پای یخچال خواهد بود. صعود از ابتدای یخچال تا نوک قله بستگی به مهارت و آمادگی اعضای گروه کوهنوردان خواهد بود، و یک گروه ورزیده و آماده میتواند آنرا در 7 ساعت صعود نماید. بهترین زمان برای صعود از این مسیر اواخر شهریور ماه میباشد.

منابع آب سبلان

کوه سبلان یکی از مهمترین کانونهای دائمی آبهای ایران و آذربایجان است، که به علت قرار گرفتن در مسیر بادهای شمال و مدیترانه و خزر و بادهای محلی بیشترین ابرها را جلب کرده و نزدیک به 8 ماه بارندگی در این کوهستان ادامه دارد. حد متوسط بارندگی در ارتفاعات سبلان بیش از 500 میلیمتر بوده و در بلندیهای 400 متر به بالا ، برفهای دائمی وجود داشته و یخها و برفهای دائمی تا سال بعد در این کوهستان باقی می‌مانند.

سبلان قسمت اعظم منابع آب زیرزمینی و سطحی شهرستانهای سراب ، اردبیل و مشکین شهر را تامین میکند. میانگین بارندگی در دشتهای آبریز سبلان در شهرهای یاد شده در حدود 380 تا 400 میلیمتر در سال است.

در فصل زمستان در ارتفاعات سبلان حداقل درجه حرارت به 40- درجه و در تابستان به 25+ می رسد. در رابطه با سبلان حداقل درجه حرارت شهرهای تابعه آن در زمستان به 32- درجه و در تابستان به 32+ درجه میرسد.

بالاترین تبخیر سالانه در دشت اردبیل با میانگین 1300 میلیمتر در سال است.آب یکی از منابع لایزال طبیعت زیبای سبلان است. این منبع طبیعی و خدادادی را باید اساس کلیه مسائل معیشت انسانها در این منطقه دانست که بوسیله این کوهستان تامین میگردد.

سبلان منشا پرآبترین و مهمترین رودهای شمال آذربایجان است که در اثر ذوب برفهای سنگین و بارانهای مداوم به سوی دریاچه ارومیه و رود مرزی ارس و سرانجام دریای خزر جریان دارند.

رودخانه جاریه از شمال آذربایجان به سوی آبگیر دریای خزر و رود ارس مسافت چندانی را طی نمی‌کنند و در کوتاهترین فاصله وارد آبگیر خود می‌شوند ولی مسافت آبهای سبلان تا دریاچه ارومیه تقریبا طولانی است.

آبهای سبلان در حوضه آبگیر رود ارس  و دریای خزر پرآب ولی فصلی یا اتفاقی بوده و تعداد معدودی رودخانه دائمی دارد.

سبلان در قلمرو خود دشتهای حاصلخیز و آبادی را دارد که از آبهای آن سیراب میشوند مثل: دشت اردبیل ، دشت سراب ، دشت مشکین شهر

وجه تسمیه سبلان

در گذرگاه تاریخ ، کوهستان زیبا و سترگ سبلان همواره مورد توجه شاعران ، مورخان و دانشمندان علم جغرافیا بوده تحت تاثیر مناظر بسیار دلچسب و خیره کننده آن ، عناوین چندی را در کتابهای خود مطرح کرده‌اند و هر کدام از محققان بنا به سلیقه و بینش و تحقیق خود در رابطه با نام سبلان اظهار نظرهائی را ابراز داشته‌اند.

مورخین می‌نویسند: سبلان به فتح سین و با وسیلان یا ساوالان یا سولان ، کوهی در نزدیکی اردبیل که مرتاضین در آنجا ساکن می‌شدند و مجوس ، آن کوه را محترم می‌شمارند.

زیبدی در کتاب ( تاج العروس فی شرح القاموس ) نگاشته است:

«... آن کوه از معالم صالحین و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده‌ای از محدثین ، از آن جمله سالم و ابراهیم ابن زیاد ، خالدبن عبدالله و خالدبن دهقان می‌باشد...»

ابولحق ابراهیم محمد فارسی اصطخری در کتاب مسالک و الممالک می‌نویسد:

« ... فاما آذربایجان ، فان اکبر مدینه بها اردبیل ...» اما آذربایجان همانا بزرگترین شهرش اردبیل است. در آنجا لشکرگاه و دارالحکومه وجود دارد ... در دو فرسخی آن کوهی است بزرگ و بلند به نام سبلان و در تابستان و زمستان از یخ تهی نمی‌شود و ساختمانی نیز در آن کوه نیست ...»

کوه سبلان به جهت اینکه زرتشت در آنجا ملهم گشته و به پیامبری برانگیخته شده به مثابه طور زرتشت تلقی می‌شود و نزد ایرانیان قدیم ، جنبه مقدسی یافته و پرستشگاه مردم بوده ، بخصوص که آتشفشانی بودن آن نیز کمکی به این امر نموده است.

دربارة سبلان و وابستگی زرتشت به این کوه ، در اغلب مآخذ جغرافیا و تاریخ و نوشته‌های قدیم به مناسبتی زکری به میان آمده و از آن سخنها گفته‌اند. مانند کتاب عجایب المخلوقات و کتاب آثار البلاد و الاخبار العباد که از ذکریابن محمد بن محمود المکمونی القزوینی اشاراتی رفته است. وی در این کتاب می‌نویسد:

« ... زرتشت از (شیز) آذربایجان بود و چندی از مردم کناره گرفت و در کوه سبلان بسر برد و از آنجا کتابی آورد نامزد به یسنا ... »

استاد پور داود در جلد دوم کتاب یسنا در ص 162 چنین می‌نویسد:

« ... در نوشته‌های برخی از نویسندگان یونانی و رومی نیز به گوشه‌گیری زرتشت پس از برانگیخته شدن به پیغمبری بر می‌خوریم ، پلینیوس plinius که در هنگام آتشفشانی کوه وزوو vesuve در ایتالیا در سال 79 میلادی ازبرای تماشا به آن کوه آتشفشانی نزدیک شده و جان خود را از دست داده چنین یاد میکند:

« ... گویند زرتشت ، هنگام سی سال گوشه گرفت و خورش وی پنیری بود که تباه نمی‌شد ( یک گونه مائده ). ناگزیر nietzche  فیلسوف آلمانی که در 25 اوت 1900 در گذشت ، همین نوشته ‌ها را به یاد داشت که کتاب خود را به نام ( چنین گفت زرتشت ) AlsoSprs Zarathustra چنین آغاز میکند:

« ... هنگامی که زرتشت سی ساله بود زادگاه و دریاچة زادگاه خود را بدرود گفت و به کوهی رفت. در اینجاست که او ، از خرد خویش برخوردار گردید و در هنگام ده سال ، از تنهائی خسته نشد تا اینکه دلش دگرگون گردید. پس ، آنگاه بامدادان ، در سپیده دم ، برخاست و روی به خورشید کرد و گفت ... »

در کتاب عجایب المخلوقات از قول پیامبر اکرم (ص) چنین نقل می‌کند که فرمود:

« ...  کسی که بخواند خدا را هنگام شام و صبحگاه در نماز مغرب و صبح و ستایش و تسبیح گوید و سپاس اهل عالم آسمانها و زمین مخصوص او است و شما نیز در تاریکی  شب ونیمه روز در نماز عشاء و ظهر و عصر به ستایش او مشغول شوید آن خدایی که زنده را از مرده و مرده را از زنده و زمین را پس از فصل خزان و مرگ گیاهان باز زنده گرداند و همانگونه که شما را هم از خاک بیرون آورد و به عدد آنچه بخوانند بنویسد خدای تعالی برای او حسنات به مقدار برفی که بر کوه سبلان بریزد. گفتند یا رسول الله سبلان چیست؟ فرمود کوهی است بین ارمنیه و آذربایجان، بر آن چشمه‌ای است از چشمه‌های بهشت و در آن قبری است از قبور انبیاء ... »

عظمت و ابهت و قدمت سبلان سبب شده است که هم مورد احترام مردم بوده و هم دربارة آن افسانه‌ها ساخته‌اند. چنانکه معروف است در قلة سبلان قلعه‌ای محکم وجود داشته که آنرا دژ بهمن نام نهاده و یا روئین دژ می‌گفتند و فردوسی نیز در شاهنامه خود بدین مطلب اشاره کرده است.

سبلان چنانچه مذکور افتاد در اغلب کتب جغرافی نویسان و مورخین قدیم آمده است مانند یاقوت  حموی در معجم البلدان از آن زکری نموده که ترجمة آن چنین است:

« ... سبلان کوه بزرگی مشرف به شهر اردبیل در سرزمین آذربایجان است و در این کوه عده‌ای کوه وجود دارد و قبور عده‌ بسیاری از صلحا در آنجاست و قلة آن در تابستان و زمستان پوشیده از برف است و مردم معتقدند باینکه از نشانه‌های مردم صالحند و اماکن مبارکه‌ای است که زیارتگاه مردم است...»

عدهای را عقیده چنین است که دو تیغه به نام تیغة شمالی و تیغه‌ای پائین‌تر به نام تیغة قائم در سبلان وجود دارد که در جلو تیغة قائم قبری است که به حامد پیغمبر نسبت می‌دهند.

در کتاب حدود العالم من المشرق الی الغرب درباره سبلان و اردبیل چنین اشاره شده است:

« ... دیگر به ناحیت آذر آبادگان کوهی است خرد به نزدیکی اردویل ، آنرا کوه سبلان خوانند ... »

« ... اردویل قصبه آذربادگانست. شهری عظیم است و گرد و اطراف آن پاره است و شهری سخت بسیار نعمت بود اکنون کمتر است و مستقر ملوک آذربادگان است و از وی جامهای برو و جام‌های رنگین خیزد ... »

مؤلف بستان الساحه راجع بهد سبلان چنین نوشته است:

« ... نام کوهی است در آذربایجان محتوی است به چشمه‌های بسیار و چمنهای بیشمار و غرایب روزگار. گویند یکی از انبیاء در آن کوه مدفون و دور دور آن کوه ، سی فرسخ است و قلة آن هرگز از برف خالی نباشد. آب چشمه‌های آن در غایت سردی است و در حوالی آن بعضی چشمه‌های سوزان جاری است ... »

آورده‌اند که حضرت زرتشت پیامبر را ، کتاب زرتشت در سبلان نازل شده است. و او را از آذوقه پنیری بود که نه تمام شدی و نه فاسد. ایشان سی سال در سبلان مسکن گزید و نیز قرنها بعد از زرتشت ، دامنه و قلة آن  مامن مغانها بوده و مشغول ریاضت بودند.

مورخان ترک زبان اعتقاد دارند که در زبان ترکی آذری (سس ساو) یا (سس سوو) به معنی باگ و فریاد و (آلان) به معنی پژواک و گیرندة صدا می‌باشد که با قرار دادن این دو کلمه در کنار هم ، یک کلمه مرکب و یک اسم مجرد مخصوصی تشکیل میشود که (ساوالان) خوانده میشود و در ادبیات پارسی و عربی نام این کوه معروف آذربایجان را در مرور ایام روزگار ، به نام سبلان آورده‌اند