محوطه ی باستانی شهر یری

روستای «برازمان» در دهستان نقدی - بخش مشکین شرقی واقع شده است . این روستا از طرف شمال به قره سو، از جنوب به جاده اصلی آسفالته مشکین شهر - اردبیل، از جنوب شرقی به نقدی سفلی و از طرف مغرب نیز به زمینهای ارجق (ارجق شامی ) محدود می‌شود.

در شمال این روستا به فاصله حدود یک کیلومتر در کنار قره‌سو تپه بزرگی به سمت شمال به وسعت چندین هکتار قراردارد که به شهر «شهریئری» (زمین شهر) مرسوم است. این مکان در هزاره‌های اول قبل از میلاد یکی از آبادیهای مهم منطقه بوده و در حال حاضر نیز سنگ چینی‌های محوطه آن به صورت شمال - جنوب در امتداد قره‌سو دیده می‌شود. لازم به ذکر است اقوام مختلف در ازمنه متفاوت در بعضی از مراکز اجتماعات انسانی به مراحلی از تمدن رسیده‌اند که در نقاط دیگر مدتها طول کشیده تا همنوعان آن بتوانند به آن مراحل برسند. در این منطقه نیز در دوره نئولیتیک « نرسنگی» در فاصله هزاره دهم تا هزاره ششم قبل از میلاد یک نوع بناهای سنگی بدست بشر بوجود آمده که مشهور به سنگ افراشتها یا سنگ درازها است که این سنگها به طورعمودی دردل خاک نشانده شده است. به نحوی که قسمت اعظم آنها بیرون از زمین است ( سنگ افراشتهای مکتب اوشاقلاری از این نوع هستند).

بزرگترین سنگ افراشتها که در زمینهای جهان امروزی شناخته شده و هنوز هم برپاست سنگ افراشت کرلوس با دوازده متر ارتفاع در بخش پلوزوئل از ولایت فنیستر فرانسه است. سنگ افراشت بزرگ دیگری نظیر این سنگ افراشته‌ها در منطقه مشگین‌شهر در « شهریری مکتب اوشاقلاری » در شمال روستای برازمیان یه ارتفاع 25/3 سانتیمتر و به شکل مستطیل وجود دارد که در وسط بقیه سنگ افراشتها بوده و به مانند معلمی است که در مکتب خانه در وسط دانش آموزی ایستاده باشد. در رویه بیشتر این سنگ افراشتها شکل انسانی که شمشیرش را حمایل کرده و حجاری است که معرف بهترین هنر حجاری در این دوره می‌باشد.

صورت این سنگ افراشتها به سمت شرق و غرب می‌باشد. یعنی رو در روی هم واقع شده و به صورت کلاس درس آموزی سه چهار تا سنگ افراشت بزرگ در جلو و بقیه در سه یا چهار ردیف در پشت سرهم واقع شده‌اند. در فاصله 150 متری تجمع سنگ افراشتها به طرف شمال در محوطه شهریئری به تعداد شش سنگ افراشت توسط حفاران غیرمجاز کنده شده و از حالت عمودی به صورت افقی درآمده است. البته از این گونه سنگ افراشتها در بیشتر نقاط محوطه مذکور- که بیش از چندین هکتار است - به صورت پراکنده به چشم می‌خورد.

در سمت غرب تجمع سنگ افراشتها در سراشیبی به طرف روستای ارجق (ارجق شامی)، در فاصله حدود 7 متری ازآنها یک حفره غار مانندی به نام «قاراکوهیل»وجود دارد که در نزدیکیهای این غار به طرف شمال یک تخته سنگ بسیار بزرگ جلوه‌نمایی می‌کند. این تخته سنگ که به شکل میز می‌باشد و به صورت افقی بر روی سنگهای بزرگ دیگر خوابانیده شده است.

این بناها (میزسنگی) دارای انواع متفاوت هستند و به زبانهای عامیانه در ممالک مختلف آنان را سنگ‌یری، خانه‌یری، تخت‌غول، و درشمال آفریقا مساوی جن می‌نامند و در اصطلاح محلی نیز به این گونه سنگها و غارها «آل آرواد داشی » و «آل آرواد کوهیلی » گفته می‌شود. طبق تحقیقات علمی که شده و نظریاتی که ابراز گردیده کلیه بناهای سنگی برروی زمین دارای جهاتی هستند که با وضع ستارگان در آسمان تنظیم شده‌اند. بدین معنی که اگر کلیه سنگ افراشتهای عالم، منشورهایی تصورمیشود که قاعده آنها کثیر الاضلاع است، همیشه ضلع بزرگ این کثیرالاضلاع در جهت برآمدن خورشید در آسمان و در برابر جنوب می‌باشد.

در محوطه «شهریئری» شش عدد سنگ افراشت به فاصله دوری جدا از تجمع سنگ افراشتها قرار دارد که این سنگ افراشتها به منزله خوشه پروین است. سنگ افراشت بزرگ دیگری نیز در شمال محوطه مذکور به مانند ستاره قطب شمال است که محوطه مذکور را زیر نظر دارد.

در نحوه نشاندن سنگ افراشتها در «شهریئری» مکتب اوشاقلاری نهایت دقت و توجه را از لحاظ علوم ریاضی و هندسه و نجوم بکار برده‌اند. ولی متاسفانه در سالهای اخیر عده‌ای از افراد سودجو و غارتگر، تیشه به ریشه میراث کهن فرهنگی منطقه زده و اکثر سنگ افراشتها را زیر ورو کرده و به دلیل ردگم کردن در بین اهالی شایعه وجود گنج در داخل سنگ افراشتها را پراکنده‌اند تا جایی که مردم ناآگاه، بدست خود بیشتر سنگ افراشتها را -که در واقع شناسنامه تاریخی خودشان و کشورشان است- شکسته‌اند اما فارغ از اینکه در هیچ جای دنیا دیده و یا شنیده نشده است که در داخل سنگ افراشتها گنجی باشد.

مقبره سید جعفر روستای باستانی انار

درقسمت شمال روستای اونار در محلة پائین، گنبدی وجود دارد که به گنبد پاک مطهر سید جعفر- که به قولی سلسله نسبش با چندین واسطه به امام موسی الکاظم (ع) می‌رسد - مشهور است. این بنا در وسط صحن نسبتا وسیعی قرار دارد و اطراف آن را باغ باصفائی پوشانیده است. فرم بنا مستطیلی بوده و از آجر قرمز ساخته شده است. مقبره در سمت شرق این بنا واقع بوده و بر فراز آن گنبدی آجری به چشم می‌خورد که اشکال هندسی با تزئینات کاشیهای آبی رنگ در بدنة گنبد به صورت خاصی در کنار هم چیده شده و با ایجاد اشکال هندسی، زیبایی گنبد را دو چندان کرده است. طول این بنا 23 متر، عرض آن 11 متر، ارتفاع ساختمان 6 مترو ارتفاع گنبد از زمین تا بالای سر گنبد به طور تقریبی 11 متر می‌باشد. مقبرة سید جعفر در محل بنای امامزادة قدیمی احداث شده است. همانگونه که از نوشته‌‌های روی ساختمان بر می‌آید، تاریخ بنای آن مربوط به سال 1300 هجری قمری می‌باشد

مقبره شیخ حیدر

مقبرة منسوب به شیخ حیدر در مشگین شهر واقع شده و به شکل استوانه و به ارتفاع تقریبی 18 متر است. خارج بنا استوانه‌ای ولی داخل آن ، دوازده ضلعی منتظم دارد. سرداب آن زیر برج قرار دارد و دارای یک در ورودی در شمال برج است. در قرن اخیر اتاق و راهروئی بزرگ برای بیتوتة متولی بنا و زائران ساخته بودند که با راه پله و راهرو به سرداب متصل میشد ، امروزه که این اتاقها را برچیده‌اند ، در ورودی اصلی نمایان شده و تزئینات آن به خوبی دیده می‌شود. دربارة تاریخ بنای آن نظرات متعدد وجود دارد. فهرست آثار تاریخی ، سال بنای آنرا اواخر سدة نهم هجری و برخی دیگر ، بنای آنرا متعلق به سده‌های هفت و هشت هجری می‌پندارند، گفته می‌شود کاشیکاری این بنا کاملتر از کاشیکاری مقبرة اولجایتو در سلطانیه است  و به 709 تا 711 ه ق مربوط می‌شود. در ورودی و سه پنجرة آن با مقرنس‌کاری گچی و کاشی تزئین شده است و قاب محرابی شکل بر همه جای بنا دیده می‌شود. در دو سوی در ورودی، دو گل ببر و دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 80*70 سانتی متر کنده‌کاری شده است که به دورة پیش از صفویه منسوب است. سطح داخلی بنا نیز بسیار زیباست. مقطع بنا در سطح داخلی ، 12 ضلعی منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است. قسمت بالا با باریکه‌های گوشه و کمی بالاتر با طاقچه‌ای نیمه مدور که  بالای آنها مقرنس کاری آجری است، بلند‌تر جلوه میکند. نقشة آن معمولی است، ولی زیر سازی زخیمی دارد که با آجر و رو کاری پوشش داده شده است. قاب و نمای محراب مانند سر در و پنجره‌های مسدود به رنگهای سیاه آبی سیر و سفید در قرنیس ، کاشی لعاب،‌ شکاف رو کار آجری با کاشیهای مربع آبی روشن که طرح سراسری و اسامی مقدسی تشکیل میدهند ، همچنین سفالی بدون لعاب قرمز در کتیبه‌های خراب شده در دور سردر مجموعه ، زیبائیهای معماری آنر تشکیل میدهد

مسجد جنت سرا

جنوب شرقی مقبره شیخ حیدر در فاصله حدود 150 متری آن در کوچه جنت سرا، مسجدی به همین نام است که در زیر زمین آن هفت قبر وجود دارد که به احتمال قوی قبر سید‌جمال‌الدین و یاران وی می‌باشد. سیدجمال‌الدین همان کسی است که با دیگر فرماندهان از جمله احمد شاه نیکروز، با شاه اسماعیل اول به جنگ با سلطان سلیم عثمانی - که به خاک آذربایجان حمله کرده بود - رفت و در دشت چالدران (که امروز شهر چالدران در آن واقع است) در رکاب شاه اسماعیل با عثمانیان جنگید و همراه با احمد شاه نیکروز به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

قبرهای موجود در این مسجد به خانواده شیخ حیدر از جمله زنانشان نسبت داده می‌شود

دره‌های مهم سبلان

منطقه سبلان طبیعتا دارای دره‌های متعددی است. هریک از آنها به علت جریان‌های پرآب از سرسبزی و طراوت بالائی برخوردار بوده و مرکز فعالیتهای  انسانی‌اند.

دوگانگی آشکار ناشی از استعدادهای طبیعی و بر این اساس فعالیتهای انسانی در ساختار فیزیکی ومورفولوژیکی طبیعت دره‌های شمالی و جنوبی و شرقی سبلان وجود دارد. دره‌های شرقی و جنوبی را اکثرا استپ‌زارها و چمنزارهای طبیعی تشکیل میدهند و به این علت معیشت در این بخش سبلان مبنای دامداری و زراعت دارد. در صورتیکه دره‌های شمالی به سبب آب و هوای مناسب و خاک مساعد پوشیده از باغهای گسترده است. و اساس  فعالیت  در این قسمت عمدتاً باغداری و در درجه دوم دامداری و زراعت می‌باشد.

این دره‌ها به علت دارا بودن  قابلیتهای طبیعی نظیر آبهای گرم معدنی، چشمه‌های پرآب و گوارا، فضای باز و سرسبز (بویژه در ماههای خرداد و تیر) آبشارها و دریاچه‌های متعدد  جذابیت خاصی دارند.

عمده‌ترین مراکز متمرکز و دائم سکونتی انسانی در منطقه سبلان ارتفاع پایین‌تر از 2000 متر میباشد. از حد این منحنی میزان به بالا  از تعداد روستاها بطور چشمگیری کاسته شده و جای خود را به مراتع و استقرارگاههای  فصلی  عشایری (ییلاقات) می‌دهد.

1- صندوق‌لو دره‌سی

این دره که با دره‌های دیگری مانند شاه‌نشین دره‌سی و گوگرد دره‌سی تغذیه میشود، از جنوب بزداغ (حاج زال) و هزارمیخ شروع شده و در پایین دست روستای صندوق‌لو بوسیله یک رشته میانی دوشاخه میشود. یکی از شاخه‌ها از غرب روستای سرخاب، شرق روستای ایرینجی و غرب بوران و شاخه دیگر از جنوب گوئرچین، شرق سرخاب، غرب گوگه و شرق بوران ادامه یافته مجددا در جنوب روستای بوران به هم می‌پیوندند و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. دره در این قسمت عریض‌تر می‌شود. بطوریکه دو روستای  ویرسق و قره‌تپه یکی در شمال و دیگری در جنوب دره و شهر نیر نیز در منتهی‌الیه آن قرار گرفته‌اند. رودخانه معروف آغلاغان از وسط شهر نیر به رودخانه بالخلو می‌ریزد .

2- دره اسب مرز (اسنمز دره‌سی)

منشا این دره کوههای بابا مقصود و جوت‌باجی و دامنه‌های شمال و شرق ایری‌قارداغی میباشد. روستای ورگه‌سران در نواحی ابتدائی غرب دره اندکی پایین‌تر، در شرق آن روستای اسنمز (اسب مرز) قرار گرفته است. روستای گازیر، ورنیاب، کلخوران ویند در شرق دره و قراء علی داشی، ویند کلخوران، چای سقرلو، درغرب آن واقع‌اند. رود درویش‌چای در این دره جریان دارد.

3- دره آلوارس یا قزل گول‌لر

این دره یکی از عریض‌ترین وبا صفاترین دره‌های سبلان است، در شمال غرب و غرب آن به ترتیب هرم داغ (سبلان کوچک) و حاج‌زال (بزداغ) قرار گرفته‌اند. این دو کوه بوسیله گردنه تندرلو بهم پیوند می‌خورند. قسمتهای ابتدائی این دره به لحاظ وجود سیرکهای یخچالی و ارتفاعات صعب العبور همراه با سنگهای آذرین چشم‌انداز ویژه خود را دارد. پس از این بخش که فاقد پوشش گیاهی است به برکت آبهای جاری از یخچالها و برف چالهای دائمی و چشمه‌های پرآب وگوارا چمنزارها ومراتع عالی تشکیل گردیده است و به سبب این موهبت به این بخش گلستان اطلاق میشود. دریاچه‌های یخچالی متعددی در دره قزل گل‌لر وجود دارد که حاکی از فعالیتهای یخچالی پس از دوره یخبندان می‌باشد. دو دریاچه و یا به اصطلاح محلی گُل از وسعت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و به سبب وجود این آبگیرها  این دره به قزل گل‌لر (آبگیرهای طلایی) معروف است. از ارتفاع 2500متر به پایین دره عریض‌تر میشود. در این قسمت  روستاهای چندی  در طرفین دره وجود دارد. به ترتیب روستاهای  آلوارس، میمند،کله‌سر، پیرنق، دیمان و جوراب در شرق دره و قراء شاه‌نشین، کلوجه، کمال آباد و وله‌زاقرد در غرب آن واقع‌اند. آب جاری در این دره به جوراب چای معروف است که در کیلومتر 27 جاده اردبیل- نیر و در شمال روستای  شاه‌بلاغی به بالغلو وارد میشود.              

4- دره دوجاق

دوجاق دره عمیق و صخره‌ای و پیچ درپیچی است که در شمال غرب اردبیل و در حاشیه شمال شرقی محدوده مورد بررسی واقع است. جاده سابق اردبیل –مشگین‌شهر از فراز این دره میگذرد و دارای گردنه‌‌ای معروف به همین نام است و رودخانه بزرگ منطقه (قره سو) که در دشت اردبیل جاری است از محل روئین دزق وارد منطقه دوجاق شده، پیچ و خمهای  بیشماری پیدا نموده و سر انجام در محل ارباب کندی به دشت ارشق مشگین  شهر وارد میشود. ارتفاع این دره در رقوم بیشینه 1622 متر و در حد کمینه 1100 متر (بستر قره‌سو) می‌باشد دوجاق به سبب تغذیه از دره‌های کوچک پیرامون  و نیز پیچهای متعددی که دارد از وسعت زیادی برخوردار است از اختصاصات ویژه این دره پیوستگی آن از جانب غرب و جنوب غرب با ارتفاعات سبلان و از جانب شمال و شمال شرقی با دشت  وسیع و نسبتا پست ارشق مشگین شهر است و با دارا بودن آب وهوای بالنسبه معتدل منطقه قشلاق  محسوب می‌گردد. بخش وسیعی از دره را برآمدگی‌های صخره‌ای تشکیل می‌دهد که همراه با پوشش گیاهی مناسب و چشمه‌های آب  متعدد زیستگاه  و پناهگاه مساعدی برای برخی از جانوران میباشد. موقعیت شکارگاهی و صیدگاهی (بعلت وجود ماهیان قابل صید  در قره‌سو) و وجود آبشارهای  نسبتا بلند دردره‌های فرعی و باغات  و مزارع سرسبز در کناره‌های رودخانه  و در مسیرچشمه‌ها پوشش درختچه‌ای ازگونه‌هائی نظیر بادام تلخ، نسترن، زالزلک، چالقو، ... درکوهها نقش ویژه‌ای در جذب علاقمندان به طبیعت دارد.

5- درة لنج‌آباد (گنزری دره‌سی)

ابتدای این دره به دامنه‌های شمالی  قزل‌داغ مربوط میشود و دره‌ای است با جهت جنوبی - شمالی و درطرفین (خاور و باختر) آن روستاهای قره‌قیه، نسج‌آباد، مسدرق، چناخ بلاغ و نقدی بالا قرارگرفته‌اند. این دره از محل لنج‌آباد عمیق‌تر میگردد. در ابتدای دره لنج‌آباد یک آبگیر کوچک طبیعی و یک دریاچه پشت سد خاکی وجود دارد که آب آنها از پهنه برفها و یخچالها و چشمه‌های اطراف تامین می‌شود. جریان دائمی آب در دره لنج‌آباد و اشرف آب به دامنه‌های جانبی دره سبب بوجود آمدن باغات و مزارع پله‌ای در دامنه‌ها در نتیجه فعالیت‌های انسانی شده است ومنظره جالبی به این دره بخشیده است. نقدی‌کندی که در منتهی‌الیه شمال دره قرار دارد به سبب داشتن باغات انگور اشتهار دارد.

6- دره انار (قوتورسوئی دره‌سی)

دره قوتور سوئی (انار)طولانی‌ترین دره سبلان است و مبدا این دره شرق سلطان ساوالان و شمال بابامقصود می‌باشد. جهت دره قوتورسوئی جنوبی- شمالی است. درموقعیت جنوبی و مرکزی حد غربی آن را دامنه شرقی یارپاخ و حد شرقی دره را دامنه‌های قزل‌بره و قزل داغ تشکیل می‌دهند شیب دامنه‌های شرقی (با شیب حدود 65-45 درصد) بیشتر از شیب حد غربی می‌باشد. ابتدای این دره میدان یخچالی وسیعی است و حرکت مداوم یخچالها در دوره پس از یخبندان مورن‌های انبوهی را در میدان بر جای گذاشته است و سبب تشکیل چاله‌هایی شده که برخی ازآنها در اثر ورود آب حوضه، به آبگیرهایی تبدیل شده‌اند ویکی از این آبگیرها دارای وسعت چشمگیری است و به قره‌گل مشهور است. رودخانه انارچای از این میدان و از چشمه پر آب واقع در دامنه سبلان سلطان سرچشمه میگیرد. در طول دره معادن گوگرد فراوانی ناشی از فعالیت آتشفشانی به چشم می‌خورد آب گرم قوتورسویی که در این دره واقع است

از لایه‌های گوگردی سرچشمه می‌گیرد. در قسمتهای این دره روستاهائی واقع‌اند که از قدمت تاریخی  طولانی  برخوردارند و در برخی از آنها آثاری از دوران قبل از اسلام  بدست آمده است. این روستاها که در طرفین دره واقع‌اند  از جنوب به شمال عبارتند از: شاطر گنبدی،داشکن، بندلر، انارگویج و علی آباد در محدوده روستاهای داشکسن، بنه‌لر و انار غارهای دستکند متعددی وجود دارد که در بخش غارها معرفی خواهند شد.

7- شیروان دره

معروف‌ترین و مشهور ترین دره سبلان است. این دره از آبگرم شابیل واقع در شمال سبلان شروع می‌شود. در جنوبی‌ترین نقطه آن دریاچه آت‌گولی قرار دارد. شیروان دره از طرف شرق به جاده قوتورسوئی و از جانب غرب به دامنه شمالی ایشیخ چیخماز محدود است و در خط‌القعر آن رودخانه شیروان چای جریان دارد. ارتفاع  شیروان دره از 1400 متر از سطح دریای آزاد در لاهرود تا 2700 متر در منطقه شمال تغییر می‌کند.

از نظر زمین‌شناسی سازه‌های آن توف همراه با لاپیلی بمب‌های آتشفشانی  است. این دره در اثر حرکت یخچالهای طبیعی دوره یخبندان به وجود آمده و در اثر فرسایش آب عمیق‌تر گردیده است. نظر به وجود توف  در سازه‌های  آن، توف براحتی در اثر جریانهای سطحی شسته شده است  و دره عمیق‌تر گردیده و دیواره‌های عظیم همراه با پدیده‌های فرسایش نظیر دودکش جن برجای گذاشته است. این دره از صعب العبورترین و در عین حال  دیدنی‌ترین مناطق سبلان است، بریدگیهای ارضی و سایر پدیده‌های ناشی از فرسایش، مناظر بدیع و جالبی را بوجود آورده است. برخی از این پدیده‌ها به تندیس‌هایی شبیه‌اند که در نگارخانه  طبیعت به نمایش درآمده‌اند. وجود درختچه‌های همیشه سبز مانند ارس و افدرا (ریش بز) بصورت پراکنده و گاه انبوه و گونه‌هائی از رزاسه (نسترن، بادام تلخ، یمیشان) در طول جذابیت آنرا دوچندان نموده است. طول شیروان دره در حدود 20کیلومتر وعرض آن در حد بیشینه حدود 5/2-2 کیلومتر تخمین زده می‌شود.

ویژگیهای ارضی و صخره‌ای و صعابت عبور شیروان‌دره را به زیستگاه مناسبی برای برخی از جانوران  وحشی  بویژه کل و بز و انواع پرندگان شکاری تبدیل نموده است که در دهه اخیر مهمترین مأمن کل و بز در سبلان  بشمار میرفت. نظر به شکار بی رویه وحضور بیش از حد دام در منطقه جمعیت آن بشدت کاهش یافته است.

8- دره موئیل

از جمله دره‌های شمالی سبلان دره ژرف و وسیع موئیل است مبدا این دره خط تقسیم آب کوه‌های جنوارداغی، هزارمیخ، دلی‌آلی، وآیی‌قاری می‌باشد. این دره از دره‌های یخچالی سبلان است.  بر اساس مطالعات زمین‌شناسی و آثار موجود از آخرین دوره‌یخچالی، یخچالها به احتمال تا ارتفاع 2000متری نیز گسترش داشته‌اند.

خیوچای که از جریان‌های پر آب این بخش از سبلان است، در این دره جریان دارد و از زیستگاههای مهم ماهی قزل‌آلای خال قرمز بومی منطقه محسوب می‌گردد و ارتفاعات آن از باارزش‌ترین شکارگاههای قوچ ومیش و کبک دری در سبلان  می‌باشد. با اینکه در سرتاسر دره لاپیلی‌ها و بمبهای آتشفشانی پراکنده‌اند ولی به برکت آب فراوان و تلاش کشاورزان زحمتکش منطقه پوشیده شده از مراتع عالی و کشتزارهای گسترده است و با وجود چشمه‌های پر آب و گوارا و آبهای معدنی مانند موئیل، ایلاندو، دودو، قیزچه، وملک سوئی. دیگر آبهای‌گرمی در طول دره به هرز می‌رود. سهولت  دسترسی  به دره موئیل  قابلیتهای زیادی  برای ایجاد تاسیسات رفاهی و تفرجی و جذب توریسم دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است.

روستاهای موئیل، ویزو، وله‌زیر ،آقبلاغ در بخش‌های مرکزی و شهر مشگین‌شهر در منتهی‌الیه شمالی این دره قرار گرفته است. شمال دره را باغهای وسیع و رویش گاههای طبیعی انواع گونه‌های درختی و درختچه‌ای (عمدتا گوجه درختی) فرا گرفته است و به سبب چشم انداز بسیار زیادی که دارد اینک بصورت پارک جنگلی مورد استفاده می‌باشد .

9- دره کرکری (مجنده)

دره کرکری یا مجنده در غرب دره موئیل واقع و از جمله دره‌های مصفای سبلان محسوب میگردد. آغازین  این دره کوه آیی قاری است که به سمت شمال  عریض‌تر شده و به دشت مشگین غربی منتهی می‌شود  در این دره  رودخانه کرکری جاری  است که از چشمه‌های متعدد حوزه آبخیز بویژه چشمه‌های قرخ بلاغ (چهل چشمه)سرچشمه می‌گیرد.

درقسمت جنوبی این دره سد خاکی بر روی رودخانه احداث  گردیده است که آب ذخیره شده در دریاچه و پشت  سد بخش مهمی از آب مورد  نیاز  روستاهای مجنده، اندزق، احمد آباد، و مزرعه خلف  را که از روستاهای مهم واقع در این دره‌اند  تامین  می‌نماید.

10- دره ساچلو

خط مستقیم آب ارتفاعات هفته داغی – اوغلان‌داغ، چال‌داغ مبدا دره‌هایی است که جزو حوزه آبخیز مشکین چای می‌باشند.  مهمترین و بزرگترین  این دره‌ها دره ساچلو است. این دره‌ها در غرب روستای آلوچ بهم پیوسته و دره واحدی را تشکیل می‌دهند. آب تمام این دره‌ها توسط مشگین‌چای جمع آوری و در نهایت از طریق اهرچای به قره‌سو می‌شود .

11- دمیرچی  دره‌سی

بخش آغازین این دره، حدفاصل دوکوه چال‌داغ و کلک‌لی داغ می‌باشد.دره کولیار نیز در جنوب انزان به این دره متصل می‌شود. به لحاظ وجود باغها و مزارع گسترده در بخش شمالی‌تر و جنگل‌های طبیعی نسبتا  انبوه در دامنه‌های جنوبی، دمیرچی  دره‌سی دارای چشم‌انداز بسیار زیادی است  از جمله معروفترین این جنگلها  که رویشگاه طبیعی گونه‌هائی از گوجه وحشی، یمیشان و..می‌باشد حاتم مشه‌سی (بیشه حاتم)است. جوامع درختی و درختچه‌ای این بیشه‌زار از تراکم نسبتا خوبی  برخوردار است.

موزه ی مشگین شهر

این موزه که در کوچه جنت‌سرا در کنار بقعه شیخ حیدر قرار دارد، دربرگیرنده مجموعه ارزنده‌ای از آثار بدست آمده از مشگین‌شهر و مناطق اطراف آن میباشد.

تعدادی از این آثار، شامل سرنیزه‌ها و سرپیکانها و برخی اشیای مفرغی، قدمتی طولانی داشته و به تاریخ پیش از میلاد پیوند میخورند. اشیای بدست آمده از برازمان و مناطق همجوار آن که طی حفریات باستانشناسی کشف گردیده‌اند تا حدودی پرده از تاریخ کهن این منطقه برداشته‌اند. گردنبندهایی نیز که از مهره‌های رنگی و بعضی سنگهای قیمتی ساخته شده‌اند متعلق به صاحبان گورهایی است که چند هزار سال پیش در بستر خاک آرمیده‌اند و بر طبق آداب و رسوم تدفین مردگان در آن عصر ، اشیای متعلق به مرده را، که در مورد هر شخص تفاوتهایی نیز دارد، با خود فرد دفن میکردند تا در زندگی بعد از مرگ آنها را بکار گیرد. از اشیای بدست آمده از گورها میتوان پی برد که صاحب گور دارای چه شخصیت و جنسیتی بوده است. بدین ترتیب که در گورهای زنان و بچه‌ها دستبند، گردنبندهای رنگی و مهرهای رنگی دیگر کشف میگردد ولی گورهایی که حاوی سرنیزه، شمشیر و یا پیکان میباشند نشانگر اینند که صاحب گور، مبارز یا جنگجو بوده است. در این موزه همچنین اشیای سفالی که برای موارد و مصارف گوناگون از قبیل ظرف آب، ظرف غذا و غیره کاربرد داشته‌اند و یا تنگها و جامهای سفالی نیز نگهداری میشود.

بر قلة کوه آتشفشان سبلان، در داخل دهانه آتشفشانی آن یک دریاچه که محیط آن بیضی شکل است وجود دارد که در ردیف دریاچه‌های آتشفشانی محسوب می‌شود. کف این دریاچه از بازالت، آندزیت و تراکیت تشکیل شده و آب آن تنها از طریق ریزش برف تامین میگردد. از نظر شیمیائی، آب این دریاچه در ردیف آبهای سولفاته کلسیک سدیک بسیار سبک و غنی از سیلیس می‌باشد و موجود آبزی در آن مشاهده نمی‌شود.

دریاچه سبلان که در ارتفاع 4811 متری از سطح دریا و درون دهانة آتشفشانی کوه سبلان قرار دارد از نظر علم دریاچه شناسی « limnology » اختصاصاتی خاص دارد که در سایر دریاچه‌ها مشاهده نمی‌شود.

لیمنولوژی دریاچة سبلان

قله‌ی آتشفشانی سبلان، حدود 5 کیلومتر مربع مساحت دارد و مخروط آتشفشانی در جنوب شرقی قله قرار گرفته است در داخل این مخروط، دریاچه‌ای با محیط بیضی شکل به اقطار 140 متر و 80 متر وجود دارد.

سطح آب دریاچه تقریبا 25 متر پائین‌تر از لبه‌های مخروط آتشفشانی است. ناحیة شمالی دریاچه پوشیده از یخچالهای دائمی است و ارتفاع این یخچالها در گرمترین ماههای سال کمتر از 25 متر نمی‌شود. درصورتی که ناحیة جنوبی دریاچه با گرم‌شدن هوا ، عاری از برف و یخ میگردد. دامنه‌های مخروط در ناحیه‌ شمالی بسیار تند است و در قسمت شرقی مخروط ، بریدگی چندی وجود دارد که دررو آب  نامیده می‌شود. این بریدگی، وسعت و ظرفیت آبگیر دریاچه را کم می‌کند.

آب دریاچه تنها از طریق ریزش برف تامین میگردد و به استثنای فصل تابستان ( از اواسط تیر تا اوایل شهریور ) در تمام فصول سال یخ بسته و منجمد است. درجه حرارت آب از درجه حرارت محیط تبعیت می‌کند و این امر نشان میدهد که آتشفشانی سبلان، فعالیت حرارتی ندارد.

عمق دریاچه در کناره‌های آن بسیار کم و در اواسط آن زیاد است و چنین به نظر میرسد که آبگیر دریاچه به شکل قیف می‌باشد.

مخروط آتشفشانی سبلان که دریاچه را در بر‌میگیرد در حال تخریب بوده و این عمل در نتیجة انجماد و ذوب مجدد یخ و برف صورت می‌گیرد. ساحل دریاچه را سنگهای آذرین از نوع رسوبات یخچالی در ابعاد مختلف پوشانیده‌اند.

در ناحیه شمالی و غربی دریاچه، رسوبات بسیار زیادند و کف دریاچه از سنگ یکپارچه تشکیل شده است در نتیجه ریزش رسوبات یخچالی، صافی و یکنواختی خود را از دست داده است از نظر سنگ شناسی، جنس این رسوبات یخچالی از آندزیت و به مقدار کم از تراکیت است

سبلان و نقش آن در ادبیات و فولکلور آذربایجان

کوهها و کوهستانها در ادبیات و فرهنگ ایران بخصوص آذربایجان سنبل پایداری و استواری بشمار می‌روند. سبلان نیز از این نظر در ادبیات و فرهنگ عامه، دارای جایگاهی بس رفیع است. خصوصیات و ویژگیهای این کوه عظیم ریشه در تاریخ و فرهنگ آذری دارد و در بسیاری موارد تاریخ اجتماعی، سیاسی این منطقه با طبیعت سبلان پیوند می‌خورد. جای جای سبلان و هر چشمه و سنگ آن یادآور دردها، رنجها، شادیها و امیدواریهای جماعات انسانی است. با طبیعت بودن و در طبیعت سبلان زیستن و از مواهب بیدریغ آن بهره‌مند گشتن تأثیرات عمیقی در ذهنیات مردم این سامان داشته است و سبلان از دیدگاه اجتماعات پیرامونی، بویژه عشایری که در دامن پرمهر آن پرورش یافته‌اند، یک کوه معمولی برای پرورش دام و چرای احشام نیست بلکه سبلان الهة سرفرازی، دلاوری و مظهر عشق ، ایمان، شجاعت و مردانگی و تکیه‌گاه مظلومان و التیام بخش آلام بینوایان و درماندگان است.

نویسنده توانا مرحوم غلام حسین ساعدی چه نیکو نگاشته است. «طبیعت سبلان و شکوه و جلالش را در محتویات مردم آن سامان جا داده است و به ناچار افسانه‌ها و مثل‌هاشان را گل و گیاه و پرنده‌ها و جانوران ساخته است نه چیز دیگر. و برای هر پرنده‌ای که در آسمان آنجا پر می‌گشاید، برای هر گیاهی که پای بر زمین آن دیار بسته باشد، قصه‌ای ساخته و پرداخته‌اند و حکمت ساده زندگی کوهستانی را در همین قصه‌ها ریخته‌اند»

بزرگترین قَسم اهالی قسمی است که به پاکی و بزرگی سبلان می‌خورند و زمانی که از همه‌جا قطع امید کنند سلطان ساوالان را صدا می‌زنند و به دامن پر مهر او پناه می‌برند و گاه آنچنان با سبلان پیوند می‌خورند که گویی با مادر مهربانی درد دل می‌گویند و سراغ گم کرده خود را از او می‌گیرند.

بایاتی‌ها

ساوالان سارا کوچدی

بیلمه‌دیم هارا کوچدی

اودا آی‌تک بوغولدی

یای یازیم قاراکئچدی

**************

ساوالان سلطانیمدی

سلطانیمدی جانیمدی

شانلی آدی دونیادا

منیم آدیم سانیمدی

*************

ساوالان منی دیندیر

دارلیقی منده سیندیر

سئون غمین منیمسه

منیم دردیم سیندیر

ساوالان منه بیر باخ

دورَمده چنه بیر باخ

مصیبت اووز وئرنده

سنوندور، ائله بیر باخ

**********

ساوالان اوجاباش‌سان

هرنه دن منه باش‌سان

سنسن آصلان یواسی

بابکه سن قارداش‌سان

**************

ساوالان اِل دایاغی

الین گورکملی داغی

ایگیت‌لرین آرخاسی

نامرد‌لره گوزداغی

ساوالان آغ بولودلاردا

بیر دایاق‌دیر اومودلاردا

دونیا بویی یاشی‌یاجاق

ماهنی‌لاردا سورودلاردا

آنچه در بالا به عنوان نمونه بیان گردید در اصطلاح ادبیات فولکلوریک آذربایجان بایاتی گفته‌ می‌شود. بایاتی‌ها معمولا رباعیهایی هستند که سرایندة خاص ندارد و از دل مردم می‌جوشد و با ساز عاشقها بزبان در می‌آید و سینه به سینه نقل می‌گردد.

تاثیر طبیعت سبلان در ادبیات فرهنگ آذری به بایاتی‌ها خلاصه نمی‌شود بلکه هر اندیشمند و سخنوری که کوه سبلان را دیده زبان به توصیف آن گشوده است.

این برادر شناخت محسوسات

نردبانی است اندر این زندان

تو به پایه‌اش یکان یکان برشو

پس بیاسای بر سر سَوَلان

سرآن نردبان معقول است

که سرائی است زنده و آبادان

( ابیاتی از قصیدة بلند ناصرخسرو قبادیانی شاعر قرن پنجم هجری)

قبلة ایدآل قلة سبلان دان

کو ز شرف کعبه‌وار قطب کمال است

کعبه بود سبزپوش او زچه پو شد؟

جامعه احرامیان که کعبة حال است.

(ابیاتی از قصیدة خاقانی شیرازی)

ساوالان، باخ هاوالان دردین آلان، چوخدو منیم‌تک

سئویره‌ام داغ، دَرَه اُوی، بَت بره‌اُوی، جانلاتینم تک

قارا، اقلی – قاراداغی، قاراباغی، وطنیم‌تک

ای بوتون وارلیقی گویچک

ده‌لی وورغونلارا  باش‌چک

آی طبیعت گوزلی چوخلو گوزه‌للیک گوزو سنسن

هم شیرین یازلی، شیرین نازلی، یاغیشلار سوزوسنسن

نه بیلیم بلکه‌ده دنیاده بهشتین اوزو سنسن

کوثرین چشمه‌سی دریاچه و داغلی

اته‌گین سبزه‌لی باغلی

گوللرین،خوللو بوداغلی

 ( ابیاتی از محمد علی نهاوندی)

سبلان به دلیل جایگاه طبیعی و توپوگرافیک، که رودها، چشمه‌های گوارا، تالابها، آبگیرها و دریاچه‌ها را دربرگرفته است به عنوان یکی از زیستگاههای با ارزش و پربار و مهم گونه‌های بومی و مهاجر جانوری کشور شناخته شده است.

 این زیستگاهها و دامنه‌های سرسبز سبلان از جاذبه‌های باارزش اکوتوریسم به شمار می‌روند و همه ساله شمار زیادی از گردشگران و دوستداران طبیعت را به سوی خود فرا می‌خواند.

شیروان دره‌سی:

شیروان دره‌سی (دره شیروان) یکی از یازده زیستگاه حیوانات وحشی است که درمنطقه سبلان واقع شده است، شیروان دره‌سی حدودا در20 کیلومتری جنوب شرقی مشکین‌شهر قراردارد، ارتفاع آن از سطح دریا 2200 متر و مساحت آنرا 75 کیلومتر مربع تخمین زده‌اند. شیروان دره‌سی دره عمیق و عریضی است که بریدگیهای دیواره‌های صخره‌ای، چشم‌انداز ویژه‌ای به این منطقه بخشیده است و سنگها در آن به صورت تندیسهایی دیده می‌شوند که گویی هرکدام به دست هنرمندی با ذوق تراشیده شده است.

این دره از قسمت جنوب به دامنه شمالی سبلان (هرم) از شرق به جاده خاکی لاهرود- شابیل، از غرب به هوشنگ میدانی و از شمال به زمینهای روستای قلچقلو منتهی می‌شود. شیروان دره‌سی با ویژگیهای خاصی که دارد بیننده را به شگفتی می‌اندازد. فرسایش صخره‌ها و نمای زیبای سنگها، انسان را متوجه خالقی می‌سازد که این خلقت عظیم را درطبیعت قرار داده است. این زیستگاه محل زندگی دائمی وحوش متعددی چون کل و بز، خوک، روباه، گرگ، قوچ ومیش ارمنی، خرس قهوه‌ای، و تعدادی پرندگان مهاجر می‌باشد.

شیروان دره‌سی همه ساله پذیرای مهمانانی است که به طبیعت و سبلان و نشانه‌های پروردگار علاقمندند. این دره با ویژگیهای منحصر به فرد خود همه ساله محققین و سیاحان زیادی را به خود جذب می نماید.

شیروان دره‌سی براثر فعالیت انفجاری آتشفشان سبلان به همراه دره‌های موئیل و قوتورسویی توسط جریانهای آذرآواری پرشده است. حجم کلی مواد بیرون ریخته شده بر اثر این انفجار را حدود 10 کیلومتر مربع تخمین می‌زنند. این انفجار که با خروج بهمن‌های سوزان و ویرانگر وآتشفشان نوع پله همراه بود ماگمایی کم حرارت به صورت جریانهای ایگمریتی و پومیسی در دره‌های شیروان به وجود آورده و شاید براثر همین انفجارهای شدید آتشفشانی است که شیروان دره‌سی به یک دره بزرگ و زیبا باسنگهای آرایش یافته منظم تبدیل شده که گویی هرکدام به دست هنرمندی با ذوق خلق شده است.

شیروان دره‌سی شاید زیباترین دره‌ها در آذربایجان باشد، هم از جهت زیبایهای طبیعی و چشم اندازهای زیبا و هم محل موقعیت استثنایی.

درعملیات عکسبرداری از این دره که درفروردین ماه انجام شد چند خرس بسیار بزرگ به رنگ قهوه ای مایل به خاکستری مشاهده گردید.

 هوشنگ میدانی ‌

هوشنگ میدانی منطقه وسیع و مسطحی است که در دامنه شمالی سبلان و درارتفاع 2725 متری واقع شده و یکی از زیستگاه‌های وحوش منطقه سبلان به شمار می‌رود.

هوشنگ میدانی از طرف شمال به منطقه ساربانلار(سروان دره‌سی)، از طرف شمال شرقی و شرق به ارتفاعات ایشیق چیخماز(جایی که نورنمی‌‌رسد) وآب‌گرم شابیل و از جانب جنوبی شرقی به دامنه سبلان و هرم و از جانب غرب به منطقه موئیل محدود است.

میدان هوشنگ در بین اهالی منطقه به اشک میدانی مشهوراست و دروجه تسمیه آن می‌گویند که این میدان محل اردوی ییلاقی اشکانی‌ها بوده است.

وجود قبور زیاد بر زیستگاه در محدوده میراث فرهنگی شهرستان نیزبه شمار می‌رود و به دلیل موقعیت خاص خود آب و هوای مساعد و نزدیکی به سبلان وآبگرم شابیل درنظر سیاحان و جهانگردان حائزاهمیت می‌‌باشد.

زیستگاه موئیل

زیستگاه موئیل در جنوب شرقی مشکین‌شهر و در باختر کوههای هرم ساوالان قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا 3 هزارو 200 متر است. این زیستگاه استراحتگاه قوچ و میشهای منطقه است. قوچ و میش ارمنی، کل و بز از گونة سفید و طوقدار، کبک دری، خرس قهوه‌ای و خاکستری،‌ گرگ،‌ خوک، خرگوش، گونه‌های پرنده شکاری و لاشخور در این منطقه زندگی می‌کنند.

زیستگاه خروسلو

زیستگاه خروسلو با پهنه‌ای در حدود 120 کیلومتر مربع، در 95 کیلومتری شمال خاور مشکین‌شهر، قرار گرفته است و بلندی آن از سطح دریا 800 تا 1 هزار و 200 متر است. این زیستگاه محل زیست آهو، کل و بز، گرگ،‌ روباه و خرگوش است.

 زیستگاه آقا بابا

این زیستگاه با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 83 کیلومتری شمال خاور مشکین‌شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو 200 متر است. این زیستگاه محل زیست کل و بز، گرگ، خرگوش، خوک و کبک و ... است.

زیستگاه حاجیلو

این زیستگاه با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 22 کیلومتری شمال مشکین‌شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا ، 1 هزارو 800 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند کل وبز، گرگ، خوک، خرگوش، روباه، کبک، و ... زندگی ‌می‌کنند.

تبنق

زیستگاه تبنق با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 18 کیلومتری شمال باختر مشکین شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو و 800 متر است. این زیستگاه محل زندگی کل و بز، خوک،‌خرگوش، گرگ، کبک و ... است

زیستگاه حسن دره‌سی

زیستگاه زیوه/ حسن دره‌سی با پهنه‌ای حدود 60 کیلومتر مربع در 80 کیلومتری شمال خاور مشکین شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا، 1 هزارو 700 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند: کل و بز، خوک،‌روباه،‌گرگ،‌خرگوش،‌کبک و ... زندگی ‌میکنند.

زیستگاه ساربانلار

زیستگاه سروانلار / ساربانلار/ سروان‌دره‌سی، با پهنه‌ای حدود 105 کیلومتر مربع، در 25 کیلومتری جنوب خاور مشکین‌شهر قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا،‌2 هزار و 600 متر است. کل و بز، خرس قهوه‌ای، در زمستان قوچ و میش، گرگ، خرگوش، روباه، کبک دری و معمولی، دراین زیستگاه زندگی‌ میکنند.

ارباب کندی

زیستگاه ارباب کندی با پهنه‌ای حدود 70 کیلومتر مربع، در 42 کیلومتری شمال خاور مشکین شهر و 55 کیلومتی شمال باختر اردبیل قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا ، 1 هزارو 500 متر است. در این زیستگاه خوک،‌گرگ، کل و بز، روباه،‌خرگوش، کبک، مرغابی و ... زندگی ‌میکنند.

حرم داغی

زیستگاه حرم داغی با پهنه‌ای حدود 60 کیلومتر مربع، در 32 کیلومتری جنوب خاور مشکین‌شهر قرار گرفته و بلندی آن از سطح دریا، 4 هزارو 400 متر است. در این زیستگاه حیواناتی مانند:

خوک، خرس، گرگ، روباه، کل و بز، قوچ و میش، خرگوش، کبک، کبک دری و ... زندگی ‌میکنند.

گندیمن

ناحیه حفاظت شده گندیمن با پهنه‌ای حدود 30 هزار هکتار، در شهرستان مشکین‌شهر قرار دارد. گونه‌های مهم گیاهی آن، زبان گنجشک، فندق، گردوی وحشی، زرشک، خشخاش، قدومه و ... است.

حیواناتی مانند: پلنگ، گراز، کل وبز، خرس، سیاه گوش، شوکا،‌گرگ، روباه . پرندگانی چون، طرلان، بالابان، بحری، سبزقبا، زنبور خوار، دارکوب، مار، مارمولک و گونه‌های ماهی کپور، سفید کولی و سیاه کولی در آن زندگی ‌میکنند

محیط زیست سبلان

موقعیت فیزیکی و طبیعی منطقه سبلان موجب شده که نزولات آسمانی در دریاچه‌ها و برکه‌های متعدد جمع شود. این برکه‌ها که دورتادور سبلان و در ارتفاعات مختلف به طور فراوان مشاهده میشود زیستگاههای مناسبی برای پرندگان بومی و مهاجرند. این برکه‌ها و دریاچه‌ها، شرایط زیست محیطی مطلوبی برای پرورش و زیست انواع ماهیها بوجود آورده‌اند.

بطور کلی، زندگی هر سال از اواخـر بهار در سبلان آغاز و با نــزول برف در اواخر پاییز پایان میگیرد. این زندگی که بـتدریج از ارتفاعات پایین سبلان آغـاز میشود با شکفتن گلها و بـوته‌ها و سـبزه‌ها از زیر برف، شکل میگیرد. حشرات مخصوصا" زنبور عسل بومی سبلان در میان بوته‌ها و خزندگان و پرندگان و گوشت‌خواران، چه بصورت بومی و چه بصورت مهاجر، دامنه‌ها را تا خط‌الراس کوهستان فرا میگیرند.

در ارتفاعات چهارهزار متر به بالای سبلان، به علت کیفیت خاک و وجود عناصر آتشفشانی و شدت یخبندان کوهستانی، تقریبا" رستنی و پوشش گیاهی وجود ندارد. علل مختلفی موجب فرسایش خاک و سنگ شده و قطعات سنگها با کوچکترین ضربه‌ای متلاشی و به واریزه‌های کوچکتر تبدیل شده و ریزش این سنگها همواره خطرآفرین بوده است.

 سبلان بیش از 3000  نوع رستنی دارد که در میان آنها تیره‌های نعناع، گل ســرخ، خشخاش، زنبق، نخود، شب‌بو، آلاله، نباتات مرغ و چمن و انواع گیاهان به وفور یافت میشود  که بعضی از آنها بوی خاصی دارند. از آن جمله میتوان: کهلیــک اوتی، داغ نانسی، چول یـارپوزی، بایـرام گلی، یام‌یاشل بنوشه، قیرمزی لاله، گوی سوغان، مخمر گلی، بویما درن و دراز گردن را نام برد. درختچه (چای و بادام کوهی ) کمتر در منطقه وجود دارد. در قسمتی از سبـلان وجود معادن گوگرد، آهن و مس و سرب سبب ایجاد مسائلی در رشد پوشش گیاهی نموده است. نکته بسیار مهمی که باید در بررسی مسائل بیولوژیکی سبلان در نظر گرفته شود وجود زیستگاههای ارتفاعات پایین شمال و شمال‌شرق آن است که تا جاده مشگین‌شهر به اردبیل را شامل میشود. این زیستگاهها که اکوسیستم آنها مکمل مسائل بیولوژیکی سبلان است، در بندهای موئیل، آغ‌بلاغ، ودله‌زیر، شیروان‌دره‌سی را شامل میشود. که هرکدام از آنها مسافتی بیش از 60 کیلومتر مربع را دارا میباشند .این دربندها و دره‌ها در حقیقت محل اصلی مهاجرت و ییلاق - قشلاق قوچ و میش ارمنی محسوب میشود  و دارای شرایط زیستگاهی مناسبی بوده‌اند . که سابقا" بدون هیچگونه کنترل گله‌های 90تایی قوچ و میش در آنها مشاهده شده است . این دامنه که در قسمت شمالی از ارتفاع 2300 متری تا خط‌الراس قله سبلان را شامل میشوداز اواخر بهار تا اواخر پاییز زیستگاه قوچ و میش و کبک دری میباشد .

این ساحت فاقد هرگونه درخت می‌باشد ولی به ندرت ، درختچه در آن دیده می‌شود انواع گون، نباتات چمن و گیاهان  یکساله و‌ نباتات مرتعی ، پوشش گیاهی این دامنه را تشکیل می‌دهند . حدود یک‌هشتم از این مساحت را صخره‌ها و واریزه‌های فرسایش یافته بدون پوشش گیاهی تشکیل داده است . چشمه‌های زیادی در این دامنه وجود ندارد ولی ذوب تدریجی برف قلل مرتفع سبلان ، آبشخورها و جویبارهای متعددی را تشکیل می‌دهد که نه تنها برای مصرف وحوش کافی میباشد بلکه موجب تشکیل رودخانه دائمی میشود که این رودخانه در ارتفاع 2500 متری پس از مخلوط شدن با آبگرم  گوگردی چشمه معدنی قوتور سویی ، با نام قوتور سو در امتداد دره شیروان دره‌سی رو به شمال جریان یافته و به رودخانه قراسو منتهی می‌شود .