قلعه قهقهه

این قلعه در دهستان «یافت» بخش ارشق مشکین‌شهر واقع شده است. این قلعه از شمال به قلعه چوپان (چوبان‌قالاسی) و روستای قره آغاج وروستای  چرچیلو، از غرب به رودخانه معروف دره‌رود و از شرق به روستای کنچوبه محدود می‌شود.

قلعه عظیم قهقهه در فاصله 70 کیلومتری شمال مشکین‌شهر بر قلعه کوه واقع است. این رشته کوههای کم ارتفاع که ادامه کوههای صلوات داغ است حد فاصل مغان ومشکین‌شهر به شمار می‌رود. در سمت غرب این قلعه، رودخانه «دره رود» (دروود) که از ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال در جریان است، قرار دارد. برای رسیدن به قلعه بعد از عبور از مشکین‌شهر به سمت شمال رفته و پس از گذشتن از روستاها وقشلاقها، عاقبت به روستای کنچوبه، چرچیلو و قره‌آغاج می‌رسیم. فاصله این روستا از قلعه حدود 5 کیلومتر است.

راه ورود به قلعه از طرف شمال می‌باشد که از دامنه کوه تا فراز قلعه نیم فرسخ (سه کیلومتر) است که باید از روی صخره‌های سنگی عبور کرد وخود را به پای قلعه رساند. این قلعه به وسیله برج وباروهایی مستحکم که از پستی و بلندی‌های کوه و عوارض طبیعی تبعیت می‌کند، محصور شده است و به عنوان یک قلعه نظامی مطرح بوده وطبعا از امکانات زیستی با توجه به وجود آب انبارها در داخل قلعه برخوردار بوده است. گرچه امروزه از آن استفاده نمی‌شود، اما زیبایی خود را که از تنوع حجمی وسایر روشهای مناسب و هیبت دفاعی تشکیل شده، حفظ نموده و جذبه خاصی برای بیننده ایجاد می‌کند. نزدیک بودن برجها به یکدیگر، علاوه بر آن که قدرت دفاعی ساکنان را افزایش داده بر زیبایی طرح بنا نیز افزوده شده است. برجهای موجود در این قلعه در شکلها و فرمهای مختلف هندسی ساخته شده است.

پس از طی مسیر پر پیچ و خم کوهستانی، اولین چیزی که نظر هر بیننده‌ای را در این قلعه به خود جذب می‌کند، دروازه ورودی قلعه است که از هیبت و صلابت خاصی برخوردار است و در ضلع شمالی قلعه قرار داشته و از یک دروازه ورودی و دو برج در طرفین آن تشکیل شده است.

در دو طرف دروازه ورودی دو برج(سکو) از جنس سنگ لاشه وتراشیده به ارتفاع چندین متر وجود دارد که محل استقرار محافظین بوده است. در ورودی با قوس هلالی و از جنس سنگ و آجر به عرض 2/5 متر ساخته شده است. و ارتفاع آن تا نوک قوس 3 متر است.در این قلعه هر حصاری یک دروازه دارد ولی حصار اصلی دارای چهار برج و دروازه آن دارای دو برج پنج ضلعی است. در محوطه بالای قلعه در شمال آن دیوارهایی است که از سنگ لاشه‌های تراشیده شده از نوع سنگهای رسوبی زرد، کرم، و آجری رنگ با ملات گچ و آهک احداث شده است. در صحن قلعه ساختمانها وآب انبارهایی واقع شده است که تمامی آب انبارها را بر روی صخره سنگی بوجود آورده‌اند و در ارتفاع حدود 5.2 متری از کف، در بعضی از آب انبارها سوراخهایی دیده می‌شود که در گذشته دو چوب به صورت ضربدری از یک طرف به طرف دیگر نصب می‌گردید و مواد غذایی را جهت سرد نگداشتن به آن می آویختند.

در قسمت شمالی قلعه در حال حاضر هفت برج و بارو با دیوارهای بلند و محکم احاطه شده است ودر دیوارهای شمال غربی کوه که شیب ملایم‌تری دارد برجهای دیده‌بانی به شکل استوانه وچند ضلعی وجود دارد که یک ساخلو ویا تیرانداز به راحتی می‌تواند از قلعه دفاع نماید. در محوطه بالای قلعه 17 عدد آب انبار بر روی صخره‌های سنگی شیب‌دار در ابعاد مختلف کنده شده است. بیشتر این انبارها به وسیله زندانیان کنده شده است. از این آب انبارها چند تای آن برای استحمام بوده، بقیه به مصارف مختلف می‌رسیده است.

به غیر از این آب انبارها در این محوطه، جایی که آب باران نمی‌تواند از روی صخره‌های سنگی به آنجا نفوذ کند آسیاب دستی سنگی رادر بطن صخره سنگی به شکل بیضی کنده‌اند که در مواقع لزوم بتوانند گندمها را در آن آرد نمایند. در محوطه بالای جنوب قلعه آثار ساختمانی با آجرهای قرمز به ابعاد21*21 سانتی‌متر در محوطه‌ای به ابعاد 5*11 متر احداث شده است که در حال حاضر از آن ساختمانها یک متر ارتفاع باقی است که احتمالا جایگاه فرمانده قلعه (کوتوال) بوده و یا اینکه محل سکونت حکمران یا زندانیان خصوصی شاهزاده بوده است.

در این قلعه با استفاده از وضع طبیعی صخره‌ها و انجام بعضی تغییرات صوری به صورت کوه بریهای محدود و جاسازی برای ساختن دیوارهایی چند در قسمت جنوبی قلعه موجبات بنایی را فراهم ساخته که از سه طرف مشرف به پرتگاه مخوف است واز یک طرف با شیار تنگ و باریک به داخل محوطه بالای قلعه راه دارد و این مکان احتمالا محل زندانیان سیاسی بوده است. نرسیده به در و معبر ورودی طاق هلالی شکل محوطه بابلی کهن دژ در سمت غرب قلعه از کناره پایین جداره بالای صخره و زیر باروهای قلعه و بالای برجک دیده بانی راهی وجود دارد که زیر صخره‌ها را به صورت کوه‌بری برش داده‌اند، در امتداد قریب آن سه حوض مستطیلی شکل را در بطن صخره کنده‌اند که از هیچ طرف آب باران و برف نمی‌تواند در آن جمع شود پس این محل نمی‌تواند مکان آب انباری باشد. زیرا بالای آنرا صخره‌های مسقف سنگی پوشانیده است و از طرف غرب به پرتگاه مشرف است پس این مکان احتمالا محل استراحتگاه قورچیان و دیده‌بانان قلعه بوده که هیچ گونه ارتباطی هم با زندانیان داخل کهن دژ نداشتند و یا اینکه محل نگهداری آذوقه و آلات جنگی بوده که بایستی دور از دسترس زندانیان باشد.

قبرستان تاریخی و اسلامی « خلیفه‌یئری »

این قبرستان در داخل شهر خیاو، در جاده موئیل در زمینی به وسعت چندین هکتار واقع شده است که به مرور زمان سنگ قبرهای آن در زیر خاک مدفون گشته‌اند. با گسترش یاقتن شهر خیاو، بر روی این قبرستان تاریخی خانه‌هائی احداث شده است. موقع احداث خانه‌ها سنگ قبرهائی از زیر زمین بدست می‌آمد که جزو مزین‌ترین سنگ قبرهای تاریخی و اسلامی خیاو بود اما متأسفانه صاحبان خانه‌ها این سنگها را از بین برده و یا اینکه در گوشه‌ای از حیاتشان دفن کرده‌اند. زیرا در صورت اطلاع اداره میراث فرهنگی ، زمینهای آنها توسط این اداره جزو آثار باستانی اعلام می‌گردید. بالاخره پس از گذشت سالها، صفحه‌ای از شناسنامه گم شده این شهر در سال 1/5/1367 پیدا شد که موضوع آن به قرار زیر است:

« صاحب ملکی جهت احداث ساختمان در یک مکان حدود 160 متر مربع، به سنگ قبرهائی برخورد می‌کند که بلافاصله اداره میراث فرهنگی شهرستان کار را متوقف میکند و زمین مذکور را جزو آثار باستانی شهرستان اعلام می‌نماید و به مالک زمین در جای دیگر شهر ، زمینی جهت احداث خانه می‌دهد و باستان‌شناسان کشور را جهت کاوش و حفاری در زمین مذکور دعوت می‌نماید و آنها نیز با حفاری ، اول به روغنهای سوخته به فاصله چندین سانتیمتر برخورد می‌کنند که مقدار کمی هم خاک با آن مخلوط شده بود. بعد از حفاری یک و نیم متری به تجمع سنگ قبرها می‌رسند. البته بر روی این سنگ قبرها یک سری سنگهای آذرین به صورت سنگ فرش سوار شده است که بر روی آنها آیه الکرسی نوشته و حجاری شده است. به محل این سنگ قبرها در اصطلاح محلی « خلیفه یری » و به سنگ قبرهای آن « خلیفه قبری » می‌گویند. زیرا در زمان ایلخانیان و اتابکان و در اوایل دوره صفویه به صوفیان خاص به خاطر تقدسی که داشتند خلیفه می‌گفتند که بعد از مرحوم شدن اینها، مردم هر پنجشنبه بر روی قبر اینها شمع می‌سوزانیدند و شمعهای سوخته شده بر روی سنگ قبرها که موقع حفاری مشاهده شده حکایت از آن دارد. ابعاد همه این سنگ قبرها به یک اندازه است ( درازا 150 سانتیمتر، پهنا 50 سانتیمتر و بلندی آن 18 سانتیمتر ) و عمق کنده کاری نقوش و نوشته‌ها بر روی آنها پنج سانتیمتر میباشد.

قدمت این سنگ قبرها به قرنهای هشتم هجری می‌رسد. زمانی که شهر خیاو در نهایت آبادانی بود و هنر و صنعت در این شهر به نحو چشمگیری پیشرفت کرده بود. حکاکی و حجاریهای روی سنگها ( نقوش هندسی و کنده نمای ساختمانی گنبددار و ستاره شش‌پر ( دو مثلث متداخل هم ) و نیز آیه‌هایی از قرآن) نیز حکایت از هنر حجاری در این دوره دارد.

بر رویه پائینی این سنگ قبرها نقش سجاده کنده‌کاری شده است و در سر یکی از سنگ قبرها عبارت تربه حوریه بنت الق ( الغ ) بیگ فی غره شعبان و در پهلوی راست آن آیه « الله لا اله الا هو احی القیوم لا تأخذه سنه ئو لا نوم ... » و در پای آن عبارت سنه سته و ثلاثین و سبعمائه ( 736 ه.ق) نوشته شده است. در پهلوی چپ آن نقش کنده نمای ساختمانی گنبد دار دیده می‌شود. در پهلوی راست یکی از این سنگ قبرها عبارت قره بن محمد فی غره شعبان سنه سَبعَ و ، در سر سنگ اربعین و سبعمائه، در پای سنگ الله تعالی و در پهلوی چپ آن هذا تربت المرحوم الی رحمت نوشته شده است. در حالت کلی نوشته این سنگ چنین است« هذا تربت المرحوم الی رحمت الله تعالی فی غره شعبان سنه سبع و اربعین و سبعمائه »( 747 ه.ق )

این سنگ در اصل از دو تکه جدا، ساخته شده است اما به هنگام استفاده از آن در محوطه « خلیفه یری » از این دو تکه به صورت جدا از هم در کف محوطه استفاده کرده بودند این دو تکه بوسیله باستانشناسان کشف و دوباره به همدیگر متصل شد.

در سر یکی دیگر از سنگهای « خلیفه‌یئری » نیز عبارت « صاحب تربتی المحتاج الی رحمه الله تعالی عثمان بن ...» و در پای آن « فی غرة ذیحجه سنة احدی و اربعین و سبعمائه » ( 741 ه.ق ) نوشته شده است. در روی یکی دیگر از آن سنگها نیز عبارت « هذا التربه اسماعیل بن ... ( عین الله ) منقوش است.

بعد از تحقیقات باستانشناسی بدلیل کمبود فضای موزة شهرستان ، اداره میراث فرهنگی روی محل مذکور را با شن و ماسه پر کرده و دور حیاط حصار کشیده است. چون تا اوایل صفویان خطوط و نوشتار عربی در آذربایجان و ایران به صورت رسمی معمول بود، سنگ قبرها را نیز با لغت عربی می‌نوشتند و اسمهایی مانند عثمان و ... که از اسامی رایج میان برادران اهل تسنن می‌باشد در این منطقه نیز وجود داشت « زیرا این مناطق در آن زمان بیشتر شافعی مذهب و عده‌ای دیگر نیز مذهب حنفی و بعضی دیگر مذهب شیعه داشتند».

قبرستان تاریخی و اسلامی روستای رحیم بیگلوی سفلی

در وسط روستای رحیم بیگلوی سفلی در محوطه مقبره سید عمادالدین، گورستان تاریخی و اسلامی وجود دارد. در این گورستان انواع سنگ قبرهای حجاری شده و نیز سنگ قبرهایی به شکل تندیس قوچ به تعداد چهار عدد از دوره‌ی فرمانروای قراقویونلوها بر این منطقه بر روی گورها واقع شده است. تندیس‌های قوچ در جهات اربعه محوطه مقبره سیدعمادالدین بر روی گورهای قبرستان نصب شده بود که در حال حاضر هیات امنای محل آنها را به خاطر شکسته نشدن از محوطه قبرستان به داخل مسجد سید عمادالدین انتقال داده‌اند.

مجسمه قوچها به عنوان سنگ قبرنشانگر حکومت قراقویونلوها و آق قویونلوها درقرون هشتم و نهم هجری بر منطقه مشکین شهر است. در آن زمان صنعتگران منطقه این سنگ قبرها را به احتمال زیاد بر گورهای فرماندهانشان تراش داده و درست کرده بودند. دوتا از این سنگ قبرهای قوچ در یک اندازه به طول 140 سانتیمتر و ارتفاع 80 سانتیمتر می‌باشد. در روی قوچها اشکالی مانند گل، شمشیر و خطهایی که قابل خواندن نیست نبشته و حجاری شده است.

از محوطه قبرستان تاریخی این روستا دو سنگ قبری را که به شکل تخت و به ابعاد50×33×164 می‌باشد. به خاطر ارزش تاریخی و نفیس بودنش به داخل مسجد سید عمادالدین انتقال داده‌اند که در رویه‌ی افقی آن نام « علی » و یک گل برگ زیر آن حجاری کرده‌اند. در رویه عمودی این سنگ قبر شکل یک دختری که بر روی دستش یک کبوتر و شمشیری هم در کمر حمایل کرده - حجاری شده است. در رویه دیگر سنگ قبر دایره‌ای هفت پر کشیده شده است که از داخل آن شمشیری به طول 77 سانتیمتر رد شده و تیرانداز که به داخل دایره فرورفته است به طرز ماهرانه، ظریف و زیبا حجاری شده است. در کنار اشکال فوق الذکر شکل یک گرز و یک قلاب نیز عظمت صنعتگران آن زمان را دو چندان نموده است .

در محوطه قبرستان تاریخی سیدعمادالدین دوتا سنگ قبر از همه سنگ قبرها جذاب‌تر و جالب‌تر و دیدنی‌تر است که یکی از آن سنگ قبرها را غارتگران آثار تاریخی ربوده‌اند و دیگری توسط هیات امنای مسجد به داخل مسجد انتقال داده‌ شده که بر روی آن نوشته شده مرقد مرحومه شاه اقادر... ارشقی که به احتمال قوی سنگ قبر حکمران منطقه ارشق بوده و در نزد مردم محبوبیت خاصی داشته است. در روی حاشیه‌های آن اسماء ائمه اطهار علیهم‌السلام به خصوص اسم حجه القائم‌المهدی هادی صاحب الزمان صلوات‌الله و‌سلام علیهم به طرز زیبا و ماهرانه‌ای زینت بخش کتیبه شده است و تزئینات گیاهی برگهای پیچ‌دار در وسط و حاشیه‌های قبر و نیز دعاهایی به خط عمومی حجاری شده است.

قبرستان تاریخی و اسلامی ارباب کندی

در مشرق روستای ارباب کندی واقع در دهستان نقدی، بخش مشکین شرقی در سمت راست جاده مشگین‌شهر به اردبیل قبرستان تاریخی و اسلامی «پیر محمد» در زمینی به مساحت حدود سه هکتار واقع شده است. در وسط این قبرستان مزار معروف پیر محمد وجود دارد که امروزه ساختمان آن کاملا تخریب شده وسنگ قبرهای آن در زیر تلی از خاک مدفون شده است. در کنار مزار به فاصله اندکی یک سنگ قبر صندوقی شکل به ابعاد 29×17×78 وجود دارد که در روی آن تاریخ «فی اربع و سبعین و ثمانمانه » حجاری شده است و به فاصله چند متری این سنگ قبر نیز سنگ قبر صندوقی شکل دیگری است که نام مبارک حضرت محمد در یک روی آن و اسم صاحب قبر در روی دیگر آن حجاری شده است. در رویه دیگر آن نیز خطهای عربی ناخوانا منقور است.

در فاصله 40 متری مزار پیر محمد یک سنگ قبر صندوقی شکل دیگری وجود دارد که به یک نظر شکل تیرو کمان و به نظر دیگر ترازوی قدیمی بر روی آن حکاکی شده است. درصورت اول صاحب قبر جنگجو و دلاور منطقه روستا و درصورت دوم قاضی یا وکیل روستا بوده است. اما مهم اینکه وی در هر دو صورت در بین مردم از محبوبیت خاصی برخوردار بوده است.

این روستا بدلیل راه کاروانی و ارابه‌رو (مشکین-اردبیل) که از جنوب این روستا از کوهستان پرپیچ و خم و دره صعب‌العبور (گندیمشین) می‌گذرد. از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. به این راه در اصطلاح محلی آورا یا آروا یعنی راه ارابه می‌گویند.

این روستا درزمان صفویان از رونق بیشتری برخوردار بوده است و اهمیت قره‌سو در آبادانی این منطقه چه در گذشته و چه در حال بر هیچ کس پوشیده نیست.

بزرگی قبرستان این روستا و تعدد سنگ قبرهای آن حاکی از کثرت نفوس این منطقه در گذشته می‌باشد.

گورستان انار

در روستای انار مشگین شهر و در 24 کیلومتری این شهر، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته‌های متعدد جالب توجه است. زیباترین این سنگها عبارتند از یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 1.62 متر که دارای نبشته‌ای است. در زیر سنگ نبشته‌ها محراب است و در بالای لچک آن دو گل هفت‌پر نقش یافته است. در بالای نبشته‌ها ساقه و در بالای آن کلاهکی با دوازده ترک ، شبیه کلاه دراویش وجود دارد، و شهادتین با کلام علی خلیفه‌الله منقور است. روی سنگ گورهای موجود در این گورستان نشانه‌های همچون ستارة شش‌پر تصویر چکش ساده و جز آن دیده می‌شود.

قلعه ی ارشق

این قلعه در شمال غرب مشکین شهر در دهستان « دشت » بخش مرکزی واقع شده است. که از شمال به کوه آلاچیق تپه‌سی، از جنوب به روستای توبنق، از شرق به کوه کُوهیللی ( به فاصله تقریبا پنج کیلومتر ) و از غرب نیز به روستای دوست بیگلو محدود است. این قلعه در زمان اشکانیان به دلایل نظامی و تدافعی و جهت حمله به سرزمین امپراطوری روم از جمله ارمنستان بر روی صخره‌های کوهستان با استفاده از امکانات موجود طبیعی که در اطراف قلعه در داخل دره‌ها و تپه ماهورها به وفور یافت میشود احداث گردیده است.

امثال این قلعه‌های تاریخی در دوران قبل از اسلام به دلیل همجواری آذربایجان با امپراتوری روم در بسیاری از نقاط کوهستانی ساخته شده است. در محوطه و اطراف قلعه ارشق ( ارشک ) به وفور تکه سفالهای لعابداری دیده می‌شود که مخصوص دوران اشکانی است. در این دوره صنعت لعاب دهی بخصوص استفاده از لعابهای یکرنگ برای پوشش جدار داخلی و سطح خارجی ظرف سفالی به پیشرفت قابل ملاحظه‌‍ای رسیده بود. به عقیده کارشناسان، سفالینه‌های لعابدار این دوره در کشور ایران به ندرت یافت میشود و تنها چند نمونه از آنها در شهر ری یافت شده‌اند. نمونه‌های معدود موجود در موزه  مشگین‌شهر که از مناطق ارشق و اطراف شهر یافت شده مؤید نفوذ هنر پارتی و ساسانی و قدرت آنها در این مناطق میباشد.

سفالینه‌های کشف شده از این قلعه که به رنگهای مختلف میباشند نشانگر ظرافت کار هنرمندان گذشته این دیار است. از این قلعه سفالینه‌های نقش‌دار دوره اسلامی نیز کشف شده است که نشان دهنده تداوم زندگی در این منطقه در طول قرنهای متوالی است در قسمت سراشیبی شمال شرقی قلعه ارشق آجرهای قرمز رنگی به ابعاد 25 * 25 سانتیمتر وجود دارد که حکایت از رونق و شکوفائی قلعه در زمان ساسانیان است. زیرا بکارگیری آجر در ساختمان قلعه از زمان ساسانیان متداول شده است.

این قلعه طی سالیان دراز همچنان پابرجا مانده و در دوران اسلامی نیز از این قلعه برای مقاصد نظامی استفاده شده است. قلعه ارشق را در اصطلاح محلی زاخور و ارشه و قره‌لر نیز میگویند.

صعود به بالای قلعه ارشق فقط از طرف شرق که یک راه بز رو است ممکن میباشد. زیرا این قلعه از سه طرف دیگر مشرف به پرتگاههای مخوف کوهستانی است. در قسمت ورودی شرق تقریبا در سراشیبی قلعه‌، باروها و دیوارهایی به عرض یک متر از سنگهای لاشه‌ای و تیشه‌ای وجود دارد که ملات بکار رفته در آن از نوع ساروج و آهک و خاک رس میباشد و در میان دیوارها نیز برجهائی به فاصله 30 متر از همدیگر احداث شده  است این برجها کلاً راه نفوذی دشمن را بداخل قلعه از سمت شرق مسدود میکند. در جنوب شرقی قلعه نیز راهروهایی به عرض یک متر از محوطه قلعه به طرف پائین صخره‌ها کشیده شده که به احتمال زیاد گریزگاه مخفی و اضطراری قلعه بوده است. از این گریزگاه در مواقع ضروری به خاطر تسلیم نشدن در برابر دشمن استفاده میشده است. این گریزگاه به غاری در جنوب قلعه در پائین صخره‌های سنگی منتهی میشود. در حال حاضر دهانه بیرونی این غار خیلی بزرگ است ولی به مرور زمان به علت حوادث طبیعی و ریزش سقف آن راه درونی غار قلعه خیلی کوچک و یا حتی مسدود شده است و بدلیل تاریکی و تنگی جا نمی‌توان تا انتهای آن رفت.

در قسمت شرق قلعه در وسط دیوارها ، جای دری به عرض 120 سانتی متر وجود دارد که احتمالا جای در ورودی به داخل قلعه میباشد و باز در قسمت ورودی شرق قلعه یک برجک نیمه استوانه‌ای از سنگهای لاشه‌ای بر روی صخره سنگی که 15 ردیف از سنگهای آن در حال حاضر باقی است با ملات ساروج درست شده است. در محوطه شرق قلعه جای یک کوره آتشدان وجود دارد که از تپه‌های اطراف قلعه ، سنگ گچ آبدار( ژیپس ) را که به وفور یافت میشود به این مکان می‌آوردند و به گچ تبدیل می‌کردند. زیرا بوسیله حرارت در این کوره، ژیپسها شکل متبلور خود را از دست میدادند و به گچ تبدیل میشدند. البته غیر از این در اطراف قلعه سیمانهای طبیعی از جمله لیمونیت و هماتیت و غیره که در رنگ‌آمیزی مصنوعات بشری کاربرد دارند به وفور یافت میشوند.

برای رسیدن  به بالای قلعه ارشق باید از راه بزرو از روی صخره‌های خطرناک عبور کرد و خود را به بالای قلعه رساند. در بالای قلعه در سمت شرق آن پی بنایی از آجر دیده میشود که به احتمال زیاد جایگاه و اطاقک دیده بانی یا ساخلوی قلعه بوده است. در قسمت غربی بالای صخره حدود هفت متر به طرف پائین نزدیک پرتگاه آب انبار بسیار جالبی به ابعاد 5* 3 متر از سنگهای لاشه‌ای مکعبی شکل احداث کرده‌اند که بر روی این سنگها دو لایه موازی آجرهای قرمز رنگی را به صورت دیواره‌های دو جداره با ملات ساروج چسبانده‌اند که مانع نفوذ آب به داخل دیواره‌ها و صخره‌ها بشود

کوه ایلان‌داغی

کوه ایلان‌داغی(کوه مار) از طرف شمال غربی به روستای کوجنق، ازشمال به روستای توبنق و هیللی، از شرق به جاده آسفالته مشکین‌شهر به روستای جبدرق(جبی دره‌سی) واز جنوب نیز به روستای قره باغلار محدود می‌شود. ایلانلی کوهی است با ابهت که دنیایی از اسرار در دل آن نهفته است. در پای کوه، سنگ افراشتهایی وجود دارد که دور نمای آنها فوق العاده جذاب و دیدنی است.

در بالای این کوه در قسمت شمالی آن جای آتشکده‌ای است که گذشت زمان آن را به صورت تلی از خاک درآورده است. این آتشکده در وسط تخته سنگهای بزرگی به ابعاد 10*10 متر احداث شده که پی دیوارهای آن با آجرهای قرمز رنگ و به عرض70 سانتیمتر امروز نیز به چشم می‌خورد. ملات به کارفته در آن از ساروج و آهک بوده و در ساختمان آن از آجرهایی به ضخامت 8 سانتیمتر و طول و عرض 30 سانتیمتر استفاده شده‌است و در بعضی جاها طول عرض آجرها به 34 سانتی‌متر نیز می‌رسد.

کاروانسرای قانلی بولاغ 

کاروانسرای قانلی بولاغ  در دهستان ارشق شمالی- بخش ارشق مشگین‌شهر در روستایی به همین نام واقع شده است. این کاروانسرا از شمال و شرق به جمهوری آذربایجان از غرب به جاده آسفالته اردبیل، بخش رضی- گرمی و روستای آغ بولاغ، از جنوب به روستای آلیشان‌سویی و آقابیگلو محدود می‌شود.

این کاروانسرا در زمینی به مساحت 40*40 و به شکل مربع در زمان صفویان به احتمال زیاد در زمان شاه عباس ساخته شده است و شامل اطاقهای کوچکی است که به آسانی گرم میشوند و در شبهای سرد زمستان پناهگاه خوبی برای مسافران و در راه ماندگاه به شمار میرود. این کاروانسرا در زمان صفویان اهمیت فوق العاده‌ای برای کاروانیانی که بخاطر مبادلات بازرگانی با کشورهای شمالی از جمله روسیه در آمد و رفت بودند مورد استفاده قرار میگرفت. در دوران قاجار نیز این اهمیت را حفظ کرده و مأمن خوبی برای مسافران بخصوص هنگام طوفانها به شمار میآمد. در داخل پناهگاههای این کاروانسرا طاقچه‌هایی را در یک طرف دیوار تعبیه کرده‌اند که اشیائی را که باید نزدیک دست باشد روی آن قرار بدهند. کاروانسرای قانلی‌بولاغ دارای حیاط میباشد و ساختمانهای آن به صورت تالار مستطیل شکل است که با طاق رومی به صورت گهواره پوشیده شده است. درون تالارها در ضلع شمالی طاقچه‌هایی چهار‌تایی، در ضلع شرقی طاقچه‌هایی پنج‌تایی و در ضلع جنوبی طاقچه‌هایی ده‌تایی تعبیه شده است.

آب مورد نیاز کاروانسرای قانلی‌بولاغ در حدود 250 متری خارج از محوطة آن به طرف غرب از چشمه‌ای به اسم قانلی‌بولاغ تأمین می‌شده است و الان هم آن چشمه وجود دارد. در این کاروانسرا اصطبل‌ها در قسمت جنوب و شرق محوطه‌ی آن ساخته شده است و اطاقهای مسافران جدا از آنها در قسمت شمالی آن می‌باشد.

در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا در درون دیوارهای اطاقها و اصطبلها ، محلهای وسیعی را برای برافروختن آتش ایجاد کرده بودند. زیرا این منطقه کوهستانی میباشد. مصالح اصلی بنای کاروانسرا از آجر و سنگ بوده و آجرهایی به ابعاد 20*20 در آن بکار رفته است. سقف کاروانسرا نوک تیز و شیبدار است و به صورت قوسهای شاخ‌بزی میباشد و در اصطلاح قوسهای شاه عباس هم گفته میشود. در قسمتهایی که اتاقهایی بزرگ دارند. سقفها  قوسی‌شکل بوده و تمامی طاقچه‌های درون تالار با سقف هلالی ساخته شده‌اند.

این کاروانسرا در دوره آرامش سیاسی عهد صفوی ساخته شده و هیچگونه جنبه دفاعی نداشته و بیشتر جنبه مذهبی و اقتصادی داشته است و به کاروانسرای شاه عباسی معروف است. تا هشتاد سال پیش این کاروانسرا محل عادی اطراق مسافران بود ولی در حال حاضر این کاروانسرا از جاده‌های اتومبیل‌رو دورافتاده و برای یک مسافر طی چند کیلومتر از کوره راه صعب‌العبور برای دیدن این کاروانسرای تاریخی به اندازه‌ای خستگی‌آور است که گویی مسافت طولانی را طی کرده است.

کهنه قلعه

در ارتفاع شرقی درة باغ نوروز مشگین شهر قلعه‌ای است که با شیبی تند به رودخانة خیاو چای منتهی می‌شود. در مقابل ارتفاع سنگ نبشته پهلوی ساسانی قرار گرفته است. این قلعه محوطه‌ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری که بر پایه‌های سنگی استوار شده است. این بنا سه برج دارد و سه دیوار قلعه به شکل مستطیل به اندازة 230*110 متر است که در سه قسمت آن تاسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. هر حجره برای مردی و اسبی بوده است. در دو قسمت انتهایی قلعه که به درة خیاو چای مشرف است، نشانه‌های از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گلدار که  یادگار زینتهای گم شده است وجود دارد.

از بالای دیوار، همه دره در تیررس نگهبانان بوده است. با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها، هنوز ته مانده‌ای از امنیت یک پناهگاه را می‌توان در آن حس کرد.

ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر ، ولی از خارج بیش از هشت متر است. در این قلعه چون از دیر باز در تملک ارتش و سرباز خانه دولتی بوده، اجازة هیچگونه کندوکاو و حفاری داده نشده است. ولی احتمال می‌رود کهنه قلعه در محل همان قلعه باستا

محوطه ی باستانی شهر یری

روستای «برازمان» در دهستان نقدی - بخش مشکین شرقی واقع شده است . این روستا از طرف شمال به قره سو، از جنوب به جاده اصلی آسفالته مشکین شهر - اردبیل، از جنوب شرقی به نقدی سفلی و از طرف مغرب نیز به زمینهای ارجق (ارجق شامی ) محدود می‌شود.

در شمال این روستا به فاصله حدود یک کیلومتر در کنار قره‌سو تپه بزرگی به سمت شمال به وسعت چندین هکتار قراردارد که به شهر «شهریئری» (زمین شهر) مرسوم است. این مکان در هزاره‌های اول قبل از میلاد یکی از آبادیهای مهم منطقه بوده و در حال حاضر نیز سنگ چینی‌های محوطه آن به صورت شمال - جنوب در امتداد قره‌سو دیده می‌شود. لازم به ذکر است اقوام مختلف در ازمنه متفاوت در بعضی از مراکز اجتماعات انسانی به مراحلی از تمدن رسیده‌اند که در نقاط دیگر مدتها طول کشیده تا همنوعان آن بتوانند به آن مراحل برسند. در این منطقه نیز در دوره نئولیتیک « نرسنگی» در فاصله هزاره دهم تا هزاره ششم قبل از میلاد یک نوع بناهای سنگی بدست بشر بوجود آمده که مشهور به سنگ افراشتها یا سنگ درازها است که این سنگها به طورعمودی دردل خاک نشانده شده است. به نحوی که قسمت اعظم آنها بیرون از زمین است ( سنگ افراشتهای مکتب اوشاقلاری از این نوع هستند).

بزرگترین سنگ افراشتها که در زمینهای جهان امروزی شناخته شده و هنوز هم برپاست سنگ افراشت کرلوس با دوازده متر ارتفاع در بخش پلوزوئل از ولایت فنیستر فرانسه است. سنگ افراشت بزرگ دیگری نظیر این سنگ افراشته‌ها در منطقه مشگین‌شهر در « شهریری مکتب اوشاقلاری » در شمال روستای برازمیان یه ارتفاع 25/3 سانتیمتر و به شکل مستطیل وجود دارد که در وسط بقیه سنگ افراشتها بوده و به مانند معلمی است که در مکتب خانه در وسط دانش آموزی ایستاده باشد. در رویه بیشتر این سنگ افراشتها شکل انسانی که شمشیرش را حمایل کرده و حجاری است که معرف بهترین هنر حجاری در این دوره می‌باشد.

صورت این سنگ افراشتها به سمت شرق و غرب می‌باشد. یعنی رو در روی هم واقع شده و به صورت کلاس درس آموزی سه چهار تا سنگ افراشت بزرگ در جلو و بقیه در سه یا چهار ردیف در پشت سرهم واقع شده‌اند. در فاصله 150 متری تجمع سنگ افراشتها به طرف شمال در محوطه شهریئری به تعداد شش سنگ افراشت توسط حفاران غیرمجاز کنده شده و از حالت عمودی به صورت افقی درآمده است. البته از این گونه سنگ افراشتها در بیشتر نقاط محوطه مذکور- که بیش از چندین هکتار است - به صورت پراکنده به چشم می‌خورد.

در سمت غرب تجمع سنگ افراشتها در سراشیبی به طرف روستای ارجق (ارجق شامی)، در فاصله حدود 7 متری ازآنها یک حفره غار مانندی به نام «قاراکوهیل»وجود دارد که در نزدیکیهای این غار به طرف شمال یک تخته سنگ بسیار بزرگ جلوه‌نمایی می‌کند. این تخته سنگ که به شکل میز می‌باشد و به صورت افقی بر روی سنگهای بزرگ دیگر خوابانیده شده است.

این بناها (میزسنگی) دارای انواع متفاوت هستند و به زبانهای عامیانه در ممالک مختلف آنان را سنگ‌یری، خانه‌یری، تخت‌غول، و درشمال آفریقا مساوی جن می‌نامند و در اصطلاح محلی نیز به این گونه سنگها و غارها «آل آرواد داشی » و «آل آرواد کوهیلی » گفته می‌شود. طبق تحقیقات علمی که شده و نظریاتی که ابراز گردیده کلیه بناهای سنگی برروی زمین دارای جهاتی هستند که با وضع ستارگان در آسمان تنظیم شده‌اند. بدین معنی که اگر کلیه سنگ افراشتهای عالم، منشورهایی تصورمیشود که قاعده آنها کثیر الاضلاع است، همیشه ضلع بزرگ این کثیرالاضلاع در جهت برآمدن خورشید در آسمان و در برابر جنوب می‌باشد.

در محوطه «شهریئری» شش عدد سنگ افراشت به فاصله دوری جدا از تجمع سنگ افراشتها قرار دارد که این سنگ افراشتها به منزله خوشه پروین است. سنگ افراشت بزرگ دیگری نیز در شمال محوطه مذکور به مانند ستاره قطب شمال است که محوطه مذکور را زیر نظر دارد.

در نحوه نشاندن سنگ افراشتها در «شهریئری» مکتب اوشاقلاری نهایت دقت و توجه را از لحاظ علوم ریاضی و هندسه و نجوم بکار برده‌اند. ولی متاسفانه در سالهای اخیر عده‌ای از افراد سودجو و غارتگر، تیشه به ریشه میراث کهن فرهنگی منطقه زده و اکثر سنگ افراشتها را زیر ورو کرده و به دلیل ردگم کردن در بین اهالی شایعه وجود گنج در داخل سنگ افراشتها را پراکنده‌اند تا جایی که مردم ناآگاه، بدست خود بیشتر سنگ افراشتها را -که در واقع شناسنامه تاریخی خودشان و کشورشان است- شکسته‌اند اما فارغ از اینکه در هیچ جای دنیا دیده و یا شنیده نشده است که در داخل سنگ افراشتها گنجی باشد.

مسجد جنت سرا

جنوب شرقی مقبره شیخ حیدر در فاصله حدود 150 متری آن در کوچه جنت سرا، مسجدی به همین نام است که در زیر زمین آن هفت قبر وجود دارد که به احتمال قوی قبر سید‌جمال‌الدین و یاران وی می‌باشد. سیدجمال‌الدین همان کسی است که با دیگر فرماندهان از جمله احمد شاه نیکروز، با شاه اسماعیل اول به جنگ با سلطان سلیم عثمانی - که به خاک آذربایجان حمله کرده بود - رفت و در دشت چالدران (که امروز شهر چالدران در آن واقع است) در رکاب شاه اسماعیل با عثمانیان جنگید و همراه با احمد شاه نیکروز به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

قبرهای موجود در این مسجد به خانواده شیخ حیدر از جمله زنانشان نسبت داده می‌شود

مقبره شیخ حیدر

مقبرة منسوب به شیخ حیدر در مشگین شهر واقع شده و به شکل استوانه و به ارتفاع تقریبی 18 متر است. خارج بنا استوانه‌ای ولی داخل آن ، دوازده ضلعی منتظم دارد. سرداب آن زیر برج قرار دارد و دارای یک در ورودی در شمال برج است. در قرن اخیر اتاق و راهروئی بزرگ برای بیتوتة متولی بنا و زائران ساخته بودند که با راه پله و راهرو به سرداب متصل میشد ، امروزه که این اتاقها را برچیده‌اند ، در ورودی اصلی نمایان شده و تزئینات آن به خوبی دیده می‌شود. دربارة تاریخ بنای آن نظرات متعدد وجود دارد. فهرست آثار تاریخی ، سال بنای آنرا اواخر سدة نهم هجری و برخی دیگر ، بنای آنرا متعلق به سده‌های هفت و هشت هجری می‌پندارند، گفته می‌شود کاشیکاری این بنا کاملتر از کاشیکاری مقبرة اولجایتو در سلطانیه است  و به 709 تا 711 ه ق مربوط می‌شود. در ورودی و سه پنجرة آن با مقرنس‌کاری گچی و کاشی تزئین شده است و قاب محرابی شکل بر همه جای بنا دیده می‌شود. در دو سوی در ورودی، دو گل ببر و دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 80*70 سانتی متر کنده‌کاری شده است که به دورة پیش از صفویه منسوب است. سطح داخلی بنا نیز بسیار زیباست. مقطع بنا در سطح داخلی ، 12 ضلعی منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است. قسمت بالا با باریکه‌های گوشه و کمی بالاتر با طاقچه‌ای نیمه مدور که  بالای آنها مقرنس کاری آجری است، بلند‌تر جلوه میکند. نقشة آن معمولی است، ولی زیر سازی زخیمی دارد که با آجر و رو کاری پوشش داده شده است. قاب و نمای محراب مانند سر در و پنجره‌های مسدود به رنگهای سیاه آبی سیر و سفید در قرنیس ، کاشی لعاب،‌ شکاف رو کار آجری با کاشیهای مربع آبی روشن که طرح سراسری و اسامی مقدسی تشکیل میدهند ، همچنین سفالی بدون لعاب قرمز در کتیبه‌های خراب شده در دور سردر مجموعه ، زیبائیهای معماری آنر تشکیل میدهد

مقبره سید جعفر روستای باستانی انار

درقسمت شمال روستای اونار در محلة پائین، گنبدی وجود دارد که به گنبد پاک مطهر سید جعفر- که به قولی سلسله نسبش با چندین واسطه به امام موسی الکاظم (ع) می‌رسد - مشهور است. این بنا در وسط صحن نسبتا وسیعی قرار دارد و اطراف آن را باغ باصفائی پوشانیده است. فرم بنا مستطیلی بوده و از آجر قرمز ساخته شده است. مقبره در سمت شرق این بنا واقع بوده و بر فراز آن گنبدی آجری به چشم می‌خورد که اشکال هندسی با تزئینات کاشیهای آبی رنگ در بدنة گنبد به صورت خاصی در کنار هم چیده شده و با ایجاد اشکال هندسی، زیبایی گنبد را دو چندان کرده است. طول این بنا 23 متر، عرض آن 11 متر، ارتفاع ساختمان 6 مترو ارتفاع گنبد از زمین تا بالای سر گنبد به طور تقریبی 11 متر می‌باشد. مقبرة سید جعفر در محل بنای امامزادة قدیمی احداث شده است. همانگونه که از نوشته‌‌های روی ساختمان بر می‌آید، تاریخ بنای آن مربوط به سال 1300 هجری قمری می‌باشد